Kofeina – właściwości i zastosowanie. Jak wpływa na organizm?

Jakie właściwości ma kofeina? Jak wpływa na nasz organizm? Ile kofeiny to już za dużo? Kiedy kofeina jest lekiem? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdują się w poniższym artykule. 

Substancje psychoaktywne z reguły kojarzą się nam z silnym wpływem na zachowanie, postrzeganie świata oraz negatywnymi skutkami uzależnienia. Jedną z najpopularniejszych substancji psychoaktywnych i to w dodatku całkowicie legalną w każdym miejscu na świecie jest kofeina. Co ciekawe, źródłem kofeiny dla naszego organizmu nie są wyłącznie kawa oraz napoje gazowane i energetyczne. Herbata, yerba mate czy kakao również ją zawierają.  

Kofeina – co to za związek? 

Kofeina jest związkiem chemicznym zaliczanym do alkaloidów purynowych. Oznacza to, że w jej strukturze znajdują się atomy węgla i atomy azotu połączone ze sobą w charakterystyczny sposób. Jest pozyskiwana zarówno z surowców naturalnych, jak i na drodze syntezy chemicznej. Znanych jest ponad 60 gatunków roślin zwierających kofeinę. Ekstrakcja chemiczna z zastosowaniem odpowiedniego rozpuszczalnika jest procesem wykorzystywanym do wydzielenia alkaloidu z materiału roślinnego. 

W postaci stałej kofeina jest białym, dobrze rozpuszczalnym w wodzie, gorzkim w smaku proszkiem. Czysta bezwodna kofeina jest stosunkowo tania. Kilogramowe opakowanie kofeiny w proszku, pokrywające zalecane dzienne dawki dla dorosłego człowieka (400 mg) na 2500 dni (niemalże 7 lat) kosztuje około 100 zł. 

Inne nazwy kofeiny 

Interesujący jest fakt, że kojarzona głównie z kawą i napojami energetycznymi kofeina znajduje się również w innych napojach spożywanych codziennie przez miliony (a nawet miliardy!) osób na całym świecie. Herbata (sporządzona z liści krzewu herbacianego – Camellia sinensis), yerba mate czy kakao również zawierają kofeinę. Ten pobudzający alkaloid nazywany jest również teiną (jeżeli pochodzi z herbaty), mateiną (jeżeli pochodzi z yerba mate), guaraniną (jeżeli pochodzi z guarany).

Kofeina – właściwości i zastosowania 

Ze względu na swoje właściwości kofeina wiąże się z białkami osocza i jest dystrybuowana w całym organizmie. Ma zdolność przenikania przez barierę krew-mózg, została oznaczona w nasieniu, łożysku czy płynie owodniowym. 

Ze względu na podobieństwo w budowie chemicznej do adenozyny kofeina jest nieselektywnym antagonistą jej receptorów. Oznacza to, że blokuje wybrane receptory adenozyny, powodując uwalnianie neuroprzekaźników acetylocholiny, noradrenaliny, dopaminy, serotoniny. Ich podwyższone stężenie skutkuje między innymi pobudzeniem układu nerwowego, przyspieszeniem pracy serca oraz rozszerzeniem naczyń krwionośnych.

Małe dawki kofeiny (100–300 mg) pozytywnie wpływają na jakość naszej pracy umysłowej (poprawiają koncentrację i sprawność myślenia) oraz fizycznej (zmniejszają senność i zmęczenie). Do innych efektów spożywania kofeiny zaliczamy umiarkowane działanie moczopędne, wpływa na procesy metaboliczne (zwiększenie intensywności spalania tkanki tłuszczowej) oraz stymulację działania układu oddechowego.  

Kofeina – gdzie można ją znaleźć? 

Kofeinę znajdziemy przede wszystkim w produktach spożywczych. W przypadku naparów (kawy, herbaty, yerba mate) jej ilość zależy od czasu i sposobu parzenia. Przykładowo: kawa może być parzona przelewowo, ciśnieniowo lub być przygotowana z proszku (kawa instant – popularnie nazywana rozpuszczalną). Dlatego też nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie: Ile kofeiny ma kawa? W filiżance kawy może znajdować się od 50 do 400 mg tej substancji.

W przypadku herbaty w zależności od jej rodzaju (biała, czarna zielona, czerwona) stężenie waha się od 5 do 100 mg na kubek. Kofeiny nie znajdziemy w herbatach typu rooibos, które są herbatami tylko z nazwy. Są one produkowane z części rośliny (Aspalathus linearis), która – w przeciwieństwie do krzewu herbacianego – nie zawiera omawianego alkaloidu. Kakao natomiast jest w kofeinę ubogie – kubek napoju zawiera jej około 5 mg. Pobudzający alkaloid znajduje się również w orzechach koli, które pierwotnie były używane jako jeden ze składników popularnego napoju gazowanego typu cola. Aktualnie orzechy z kofeiną nie są jej źródłem w napojach tego typu. Zawartość kofeiny w napojach energetycznych oraz gazowanych jest zróżnicowana i może wahać się od kilku do kilkuset miligramów. 

Ze względu na swoje właściwości kofeina jest stosowana do produkcji leków. Znajdziemy ją w preparatach przeciwbólowych, moczopędnych czy zalecanych w terapii astmy oskrzelowej, zamkniętą w kapsułkach, w tabletkach czy w proszkach służących do sporządzania roztworów. 

Również przemysł kosmetyczny korzysta z dobrodziejstwa kofeiny. Żele antycellulitowe, szampony na porost włosów czy kremy pod oczy to tylko kilka przykładów produktów, w których składzie jest wymieniana. 

Wpływ na procesy metaboliczne – przyspieszenie lipolizy tkanki tłuszczowej powoduje, że jest ona komponentem wielu preparatów (najczęściej w tabletkach) przeznaczonych osobom dbającym o linię. Obok innych substancji znajdziemy ja również w żelach energetycznych dla sportowców wyczynowych. 

Kofeina – czy można ją przedawkować? 

Czy w ciąży oraz w trakcie karmienia piersią można pic kawę? W przypadku kobiet ciężarnych oraz karmiących piersią dzienna dawka nie powinna przekraczać, w zależności od źródła, 200 mg lub 300 mg kofeiny. Należy jednak zwrócić uwagę, aby jej nie nadużywać i nie łączyć z dużymi ilościami innych źródeł kofeiny jak herbaty czy yerba mate.

Objawy spożycia nadmiernej ilości kofeiny (powyżej 500 mg dziennie) – przedawkowania – to wysoka pobudliwość, bezsenność, problemy żołądkowe, arytmia, zwiększona diureza (zwiększona częstość oddawania moczu). Dawka śmiertelna alkaloidu wynosi 10 g. 

Kofeina – szkodliwość, uzależnienie od kofeiny 

Spożywanie kofeiny może przynieść niepożądane skutki uboczne. Działanie moczopędne może przyczynić się do wypłukiwania niektórych składników mineralnych z naszego organizmu. Jest substancją psychoaktywną i w związku z tym może wywoływać uzależnienie fizyczne i psychiczne, jednak w łagodnej i niezagrażającej życiu formie. U osób uzależnionych do najczęściej występujących objawów odstawienia zalicza się senność, bóle głowy, zmęczenie, drażliwość, niezdolność do efektywnej pracy czy zaburzenia koncentracji uwagi. 

Kofeina – przeciwwskazania do spożywania 

Kofeina może w negatywny sposób wpływać na niektórych ludzi, powodując rozdrażnienie, niepokój i problemy ze spaniem. Wchodzi w interakcję z niektórymi lekami, wywołując zwiększone działanie np. niektórych środków zwiotczających mięśnie czy antydepresantów. Ograniczenie spożycia kofeiny zaleca się także osobom cierpiącym na nadciśnienie, choroby serca, cukrzycę czy nietrzymanie moczu.