Odleżyny – przyczyny, leczenie, zapobieganie

Odleżyny potrafią w znaczący sposób obniżyć jakość życia osoby unieruchomionej czasowo lub na stałe, przez co są one ogromnym wyzwaniem pielęgnacyjnym dla każdego opiekuna. Ich powstanie wiąże się z długotrwałym i dość trudnym procesem leczenia, koniecznie przebiegającym pod okiem specjalisty. Dlatego też niezwykle istotna jest profilaktyka przeciwodleżynowa, wymagająca nie tylko wiedzy odnośnie postępowania i pielęgnacji, ale przede wszystkim systematyczności. Zatem co można zrobić, aby zapobiec powstaniu odleżyn? 

Czym są odleżyny? Jakie są przyczyny ich powstawania?

Odleżyny, czyli miejscowe uszkodzenie skóry spowodowane jej martwicą lub ubytkiem, sięgającym aż do głębszych tkanek, dotyczą przede wszystkim osób obłożnie chorych, osób po operacji lub urazie, które są tymczasowo lub na stale unieruchomione w łóżku bądź na wózku inwalidzkim. Powstają one w wyniku zaburzonego krążenia, czego efektem jest niedożywienie i niedotlenienie tkanek skutkujące martwicą.

Dodatkowo powstawaniu odleżyn sprzyjają czynniki takie jak:  

• pozostawanie w jednej pozycji powyżej 4h,
• zaburzenia masy ciała: niedowaga lub nadwaga,
• nieprawidłowe zabiegi pielęgnacyjne,  
• nietrzymanie moczu i/lub kału,
• choroby: miażdżyca, cukrzyca, anemia,  
• zaburzenia w odczuwaniu bodźców bólowych.

Odleżyny – stopnie. Klasyfikacja odleżyn

Prawidłowe rozpoznanie oraz ocena stanu zaawansowania odleżyny odgrywa ogromną rolę w jej leczeniu, bowiem pozwala wdrożyć pielęgnację oraz leczenie dostosowane do stanu zdrowia pacjenta i stopnia rozwoju rany. Dokonując oceny odleżyny, należy zwrócić szczególną uwagę na miejsce jej występowania, rozległość, głębokość oraz wygląd rany, rodzaj i ilość wysięku, a także na stan skóry wokół niej. Żeby to ułatwić stworzono kilka systemów klasyfikacji odleżyn, z czego w Polsce najczęściej stosowana jest pięciostopniowa skala Torrance’a i/lub czterostopniowa skala kolorowa.  

Pięciostopniowa skala Torrance’a pozwala ocenić stopień zaawansowania rany:

• odleżyna I stopnia – zaczerwienienie skóry, które blednie pod wpływem ucisku (nie doszło jeszcze do uszkodzenia mikrokrążenia),
• odleżyna II stopnia – zaczerwienienie skóry, które nie blednie pod wpływem ucisku (doszło do uszkodzenia mikrokrążenia), mogą zacząć pojawiać się nadżerki, pęcherze z towarzyszącym im obrzękiem,
• odleżyna III stopnia – owrzodzenie, czyli uszkodzenie skóry obejmujące naskórek aż do tkanek podskórnych; na dnie rany widoczna jest czerwona ziarnina – tkanka powstająca podczas gojenia się rany lub widoczne są żółte masy rozpadających się tkanek; wokół brzegów rany występują obrzęk i zaczerwienienie,
• odleżyna IV stopnia – uszkodzona zostaje tkanka podskórna; na dnie rany widoczna jest brunatnoczarna martwica, zaś brzegi rany pozostają wyraźnie odgraniczone,
• odleżyna V stopnia – uszkodzenie obejmuje mięśnie, czasami także ścięgna, stawy i kości; na dnie rany widoczne są czarne masy martwych tkanek.  

Czterostopniowa skala kolorowa służy do oceny stanu gojenia rany, biorąc pod uwagę kolor tkanki, który przeważa w owrzodzeniu. Wyróżnia się:

• rany czarne z przeważającą ilością czarnej lub brunatnej masy tkanki martwiczej,  
• rany żółte z przeważającą ilością rozpadającej się podskórnej tkanki tłuszczowej,
• rany czerwone (rany ziarninujące) z przeważającą ilością nowo tworzonych naczyń krwionośnych,
• rany różowe będące ostatnim etapem gojenia się odleżyny; środek pozostaje jeszcze intensywnie czerwony, natomiast brzegi rany pokrywają się nowym, różowym naskórkiem.  

Odleżyny – leczenie i pielęgnacja

Pielęgnacja i leczenie odleżyn ma zapobiegać powstawaniu nowych, powiększaniu się już istniejących ran i o ile jest to możliwe – umożliwić ich całkowite wygojenie. Odleżyny w początkowych stadiach rozwoju mogą być leczone w warunkach domowych zgodnie z zaleceniami lekarza, natomiast bardzo zaawansowane przypadki najczęściej wymagają interwencji chirurgicznej i leczenia szpitalnego. Obecnie w leczeniu odleżyn stosowane są standardowe opatrunki z jałowych kompresów gazowych, maści na odleżyny, jak i nowoczesne opatrunki specjalistyczne, które zapewniają ranie wilgotne, sterylne środowisko, umożliwiając przyśpieszony i prawidłowy proces gojenia.  

Maści na odleżyny – co zawierają i jak je stosować?

Stosowanie maści na odleżyny jest jednym z etapów prawidłowej pielęgnacji skóry osoby unieruchomionej. Ich działanie polega na łagodzeniu podrażnień, nawilżanie, niwelowanie uczucia suchości i napięcia skóry, odżywianie, aby maksymalnie chronić skórę przed powstawaniem stanów zapalnych prowadzących do odleżyn. W składzie takich maści znajdziemy: alantoinę, witaminę E, witaminę A, argininę, olej canola, panthenol, ekstrakt z kwiatu rumianku, tlenek cynku czy betainę.

Plastry na odleżyny – jak działają?

Plastry na odleżyny zapewniają wilgotne leczenie ran, co w praktyce oznacza utrzymanie wilgotnego środowiska pomiędzy raną a plastrem, dzięki czemu znacząco skraca się czas gojenia rany. Możliwe jest to również dzięki użyciu w plastrach specjalnych, półprzepuszczalnych materiałów, które dodatkowo mogą pochłaniać nadmiar wysięku i toksycznych cząstek, a także umożliwiają utrzymanie odpowiedniej temperatury i wymiany gazowej w obszarze odleżyny. Ponadto plastry na odleżyny nie przylegają bezpośrednio do rany, dzięki czemu nie dochodzi do uszkodzenia skóry podczas jego wymiany, zachowana jest czystość oraz nieprzepuszczalność dla drobnoustrojów, odpowiedzialnych za ewentualne zakażenia ran. Plastry na odleżyny są w pełni sterylne, nietoksyczne i niealergizujące.

Domowe sposoby na odleżyny. Odleżyny a dieta i higiena

Pośród domowych sposób na odleżyny kluczową rolę odgrywają odpowiednia dieta oraz higiena chorej osoby. W przypadku diety należy unikać zarówno niedożywienia, jak i nadwagi, które traktowane są jako czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia odleżyn. Dieta dla osób unieruchomionych powinna być lekkostrawna, wysokobiałkowa, wysokokaloryczna i pełnowartościowa, dzięki czemu będą dostarczane wszystkie niezbędne składniki do regeneracji i prawidłowego funkcjonowania organizmu. Posiłki powinny być podawane regularnie – 4-5 razy dziennie, tutaj zwłaszcza należy pamiętać o dostarczaniu odpowiedniej ilości płynów, których niedobór znacznie utrudnia gojenie się ran. Przygotowując posiłki, należy unikać pokarmów ciężkostrawnych, wzdymających i tłustych, mogących przyczynić się do problemów trawiennych. W przypadku stwierdzenia jakichkolwiek niedoborów witamin czy też składników mineralnych, zalecana jest suplementacja uzgodniona wcześniej z lekarzem prowadzącym.

 W kwestii higieny kluczowe jest:

• utrzymywanie rany i jej okolicy w czystości i nawilżeniu (mycie oraz płukanie ran antyseptykiem, regularne oczyszczanie rany, pielęgnacja brzegów rany), co umożliwi prawidłowe gojenie się odleżyny,
• do codziennego mycia skóry warto stosować wodę z szarym mydłem lub specjalistyczne preparaty dedykowane osobom unieruchomionym, które pozbawione są konserwantów i substancji zapachowych, aby nie podrażniać i wysuszać skóry,
• po umyciu należy dokładnie osuszyć skórę i zabezpieczyć preparatami natłuszczającymi i nawilżającymi (zwłaszcza jeśli występuję duże ryzyko powstania odleżyn),  
• masowanie ciała, w celu poprawienia krążenia,
• w przypadku nietrzymania moczu i/lub kału należy regularnie zmieniać środki higieniczne (wkładki chłonne, pieluchomajtki czy majtki chłonne),  
• unikać długotrwałego kontaktu skóry z mokrą bielizną lub ubraniem. 

Profilaktyka przeciwodleżynowa

O wiele łatwiej jest zapobiec powstaniu odleżyn niż później je leczyć, dlatego też dzięki odpowiedniej pielęgnacji i profilaktyce pacjent unieruchomiony przez lata może całkowicie uniknąć problemu odleżyn. Profilaktyka przeciwodleżynowa obejmuje:  

• regularne zmienianie pozycji, maksymalnie co 4 godziny,
• prawidłowa i regularna pielęgnacja skóry, utrzymywanie czystej i suchej skóry,
• dokładne oczyszczanie skóry po wypróżnieniu, stosowanie maści ochronnych,
• regularne sprawdzanie skóry w poszukiwaniu zmian zwiastujących powstawanie odleżyny,
• odpowiednio dobrana dieta: wysokobiałkowa, wysokokaloryczna, bogata w odpowiednie dawki witamin i minerałów,
• regularne dostarczanie odpowiedniej ilości płynów w celu nawadniania,
• wprowadzenie aktywności fizycznej dostosowanej do stanu zdrowia i możliwości ruchowych,
• stosowanie bawełnianych, miękkich i przewiewnych ubrań,
• zapewnienie miękkiej (niekrochmalonej) suchej pościeli,
• stosowanie poduszek zmniejszających ucisk oraz piankowych wyściółek,
• korzystanie ze specjalistycznych materaców przeciwodleżynowych (w zależności od modelu materaca w bąbelkach lub rurach dochodzi do zmian ciśnienia, umożliwiając tym samym stałą zmianę nacisku).