Pachnotka zwyczajna – właściwości, występowanie i praktyczne zastosowanie w zielarstwie

Pachnotka zwyczajna (Perilla frutescens) od wieków ceniona jest w Azji, szczególnie w Chinach, Japonii i Korei, gdzie stosuje się ją jako roślinę leczniczą. Surowcem zielarskim są liście, nasiona, tłoczony z nich olej oraz olejek eteryczny pozyskiwany metodą destylacji parą wodną.

Tradycyjne zastosowanie pachnotki

W Tradycyjnej Medycynie Chińskiej pachnotka znajduje zastosowanie przede wszystkim przy dolegliwościach alergicznych, takich jak katar sienny, astma, pokrzywka czy atopowe zapalenie skóry. Napary z liści wspomagają leczenie przeziębień i grypy, a świeży sok nakładany na skórę przyspiesza gojenie ran, otarć i ukąszeń owadów.

Zarówno napary, jak i odwary z liści oraz nasion stosowane są tradycyjnie przy problemach trawiennych – niestrawności, nudnościach, wymiotach, biegunkach, infekcjach jelitowych i zatruciach pokarmowych. W Indiach natomiast ziele pachnotki wykorzystywane jest jako środek przeciwbólowy oraz wspomagający ochronę ciąży.

Współczesne wykorzystanie w farmacji

Obecnie pachnotka zwyczajna dostępna jest w aptekach głównie w formie suplementów diety dla osób z alergią, a także preparatów wspierających odporność i pracę układu pokarmowego. Ekstrakt roślinny stosowany jest w kroplach łagodzących objawy alergicznego zapalenia spojówek oraz w preparatach do inhalacji dróg oddechowych.

Badania naukowe potwierdzają, że pachnotka wspiera zdrowie układu oddechowego poprzez:

• rozkurczanie mięśni gładkich oskrzeli,

• redukcję stanów zapalnych,

• działanie mukolityczne (upłynnianie gęstej wydzieliny),

• właściwości przeciwhistaminowe i przeciwbakteryjne.

Olej i olejek eteryczny z pachnotki

• Olej z nasion pachnotki (Perilla seed oil) – bogaty w nienasycone kwasy tłuszczowe, działa antyoksydacyjnie i przeciwzapalnie. Stosowany jest w kosmetologii do pielęgnacji skóry, włosów i paznokci. Zmiękcza, wygładza, łagodzi zmiany zapalne i wspiera terapię trądziku. Wykorzystywany jest także w masażach oraz w produktach przeznaczonych dla dzieci, niemowląt, osób ze skórą wrażliwą i pacjentów cierpiących na AZS czy łuszczycę.

• Olejek eteryczny z pachnotki (Perilla essential oil) – otrzymywany z liści i nasion metodą destylacji z parą wodną. Wykazuje działanie przeciwalergiczne, uspokajające i przeciwlękowe. Stosowany w aromaterapii przy alergiach, przeziębieniach, depresji i bezsenności. Nakładany miejscowo działa przeciwzapalnie i przeciwdrobnoustrojowo.

Zastosowanie kulinarne

W Azji młode listki pachnotki traktowane są jak warzywo, natomiast starsze, po wysuszeniu i sproszkowaniu, służą jako aromatyczna przyprawa. W Japonii perilla odgrywa dodatkowo rolę naturalnego konserwantu żywności.

Pachnotka zwyczajna (Perilla frutescens) to roślina z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), znana także jako pachnotka bazyliowata, pachnotka chińska, japońska, ogrodowa czy po prostu perilla (z ang. perilla). Jej ojczyzną jest Azja Wschodnia – przede wszystkim Chiny, Japonia, Korea, Indie oraz Tajwan. W stanie naturalnym pachnotkę można spotkać na łąkach, przydrożach, obrzeżach pól uprawnych czy w siedliskach ruderalnych. Dziś uprawiana jest niemal na całym świecie – zwłaszcza w Azji – gdzie znajduje zastosowanie w farmacji, kuchni, a także jako roślina ozdobna.

Ze względu na niską odporność na mróz, w polskich warunkach klimatycznych pachnotka traktowana jest jako gatunek jednoroczny. Roślina ta jest łatwa w uprawie: najlepiej rośnie na stanowiskach słonecznych lub lekko zacienionych, w glebie lekkiej, przepuszczalnej, żyznej i o odczynie lekko kwaśnym do obojętnego (pH 6,0–7,0).

Pachnotka zwyczajna to bylina jednoroczna osiągająca wysokość od 30 do 90 cm. Jej łodyga jest wzniesiona, czworokanciasta i delikatnie owłosiona, a liczne rozgałęzienia nadają roślinie krzaczasty pokrój i sprawiają, że szybko się rozrasta. Liście pachnotki ułożone są naprzeciwlegle na pędach, a w górnej części rośliny przybierają układ skrętoległy. Mają barwę zieloną lub zielono-purpurową, kształt jajowaty bądź owalny, długość 5–12 cm i wyraźnie zarysowane unerwienie. Brzegi liści są ząbkowane.

Charakterystyczny aromat pachnotki opisywany jest jako mieszanka mięty, anyżu i kopru z owocową nutą jabłka, co czyni ją cenionym ziołem kulinarnym. Kwitnienie przypada na okres od lipca do września – wtedy na szczytach pędów i w kątach liściowych pojawiają się drobne, białe lub jasnoróżowe kwiaty zebrane w kłosy bądź grona. Kwiaty mają budowę grzbiecistą, typową dla rodziny jasnotowatych. Owocem pachnotki jest rozłupnia rozpadająca się na cztery rozłupki, a jej nasiona to drobne, ciemnobrązowe lub czarne kuleczki.

Pachnotka zwyczajna (Perilla frutescens) jest bogatym źródłem związków biologicznie czynnych. Najcenniejszym surowcem jest olejek eteryczny, którego największe stężenie występuje w liściach i kwiatach. Do jego głównych składników należą perillaldehyd (30–60%), monoterpeny: limonen, eukaliptol, kariofilen, felandren, mentol, ocymen, mircen, pinen i sabinen.

Proporcje tych substancji mogą się różnić w zależności od odmiany rośliny, klimatu i warunków uprawy.

Nasiona pachnotki są z kolei bogate w kwasy tłuszczowe omega-3, przede wszystkim kwas alfa-linolenowy (ALA, 55–65%), kwas linolowy (15–20%), oleinowy (12–20%), palmitynowy i stearynowy, fitosterole (β-sitosterol, kampesterol, stigmasterol), tokoferole i białka.

W korzeniach pachnotki stwierdzono obecność triterpenoidów, poliacetylenów i związków fenolowych, a w łodygach i liściach – kwasu rozmarynowego, flawonoidów i lignanów.

Działanie przeciwalergiczne

Skuteczność pachnotki w łagodzeniu alergii została potwierdzona w licznych badaniach in vivo, in vitro oraz w badaniach klinicznych. Jej mechanizm opiera się na:

• hamowaniu degranulacji komórek tucznych,

• zmniejszaniu wydzielania mediatorów zapalnych (m.in. histaminy, cytokin prozapalnych),

• obniżaniu poziomu przeciwciał IgE.

W badaniach na zwierzętach suplementacja ekstraktem z liści redukowała objawy astmy, a u pacjentów z alergicznym nieżytem nosa doustne przyjmowanie preparatów z pachnotki łagodziło kichanie, wodnisty katar i łzawienie oczu.

Za właściwości przeciwalergiczne odpowiadają głównie kwas rozmarynowy i flawonoidy.

Wpływ na układ oddechowy

Ekstrakty z pachnotki zwyczajnej wykazują działanie:

• przeciwzapalne i mukolityczne – rozrzedzają wydzielinę oskrzelową,

• rozkurczające mięśniówkę gładką oskrzeli – dzięki perillaldehydowi i monoterpenom,

• łagodzące kaszel i objawy astmy.

Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Badania wykazały, że ekstrakty z liści, łodyg i korzeni oraz olejek eteryczny pachnotki hamują rozwój wielu patogenów, m.in.:

• bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych (Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Bacillus subtilis, Helicobacter pylori, Listeria monocytogenes),

• bakterii jamy ustnej związanych z próchnicą i zapaleniem przyzębia (Porphyromonas gingivalis),

• grzybów (Candida albicans, Aspergillus niger, Fusarium spp., Trichophyton spp.),

• wirusów (grypy typu A, HSV-1, SARS-CoV, HIV-1 – w badaniach in vitro wykazano hamowanie odwrotnej transkryptazy).

Potencjał przeciwnowotworowy

Istnieją doniesienia o cytotoksycznym działaniu pachnotki. Za efekt ten odpowiadają m.in. kwas rozmarynowy – hamuje proliferację komórek nowotworowych i indukuje ich apoptozę, flawonoidy i polifenole – ograniczają angiogenezę poprzez blokowanie czynnika VEGF.

Ekstrakty z liści pachnotki hamowały rozwój komórek raka wątroby, żołądka, płuc i piersi. Choć wyniki badań są obiecujące, wciąż brakuje potwierdzenia klinicznego u ludzi.

Działanie na układ nerwowy

Główny składnik olejku – perillaldehyd – wykazuje właściwości przeciwdepresyjne. Mechanizm działania obejmuje hamowanie wychwytu zwrotnego serotoniny, normalizację osi podwzgórze–przysadka–nadnercza poprzez obniżanie poziomu kortykosteronu u zwierząt narażonych na przewlekły stres.

Właściwości hipoglikemiczne

Najnowsze badania wskazują, że pachnotka może obniżać poziom glukozy we krwi. Odpowiadają za to kwasy fenolowe, flawonoidy, terpenoidy, ALA i inne kwasy organiczne. Mechanizm obejmuje:

• zwiększanie wychwytu glukozy przez komórki,

• poprawę wrażliwości na insulinę,

• spowalnianie rozkładu węglowodanów w jelitach,

• ochronę komórek trzustki przed uszkodzeniami dzięki działaniu antyoksydacyjnemu i przeciwzapalnemu.

W aptekach znajdziemy suplementy diety z pachnotką zwyczajną. Są to kapsułki zawierające sproszkowane ziele pachnotki, wyciąg z liści rośliny lub ekstrakt z nasion. W handlu dostępna jest również postać tabletek musujących zawierających wapń i pachnotkę.

Brakuje informacji dotyczących bezpieczeństwa i skuteczności suplementowania pachnotki zwyczajnej w ciąży i laktacji.

Tłoczony na zimno olej z nasion pachnotki to produkt kosmetyczny przeznaczony do nanoszenia na skórę twarzy i ciała, a także włosy, paznokcie, brwi i rzęsy. Na rynku znajdziemy gotowe kosmetyki (kremy, balsamy, maseczki, żele do mycia) zawierające olej z pachnotki oraz wyciągi z rośliny.

Przykładowe przepisy z wykorzystaniem pachnotki:

• napar: 1 łyżkę suszonych i rozdrobnionych liści pachnotki należy zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić na czas 15- 20 minut do zaparzenia; napar zaleca się w przypadku przeziębienia, kaszlu, kataru siennego, zmian alergicznych skóry; dzienna dawka: 2- 3 filiżanki świeżo sporządzonego naparu;
• odwar: 1 łyżkę lekko rozgniecionych nasion pachnotki należy zalać 300 ml wody; całość doprowadzamy do wrzenia i gotujemy na małym ogniu przez 10 -15 minut; po odcedzeniu odwar wypija się 2 razy dziennie; jest polecany w przypadku przeziębienia z towarzyszącym kaszlem i dusznościami;  
• inhalacje: garść liści pachnotki należy zalać litrem wrzątku; inhalacje nad miską z gorącą wodą udrażniają nos i zatoki;

Przepisy na kosmetyki DIY z olejkiem z pachnotki:

• serum przeciwstarzeniowe: łyżeczkę zimnotłoczonego oleju z nasion pachnotki mieszamy z olejkiem eterycznym (np. z drzewa herbacianego) oraz witaminą E; serum umieszczamy w szklanej buteleczce z pipetą; nakładamy wieczorem po oczyszczeniu skóry twarzy;
• olejek do demakijażu: olej z pachnotki mieszamy w proporcji 1:1 z olejem rycynowym; dodajemy kilka kropli witaminy E; olejek nanosimy na skórę i wykonujemy delikatny masaż; spłukujemy ciepłą wodą lub zmywamy ręcznikiem; w kolejnej fazie demakijażu myjemy skórę twarzy żelem oczyszczającym;
• maseczka dla cery tłustej/z rozszerzonymi porami: 1 łyżkę glinki zielonej mieszamy z 1/2 łyżeczki oleju z pachnotki; dodajemy kilka kropli wody do uzyskania konsystencji papki; maseczkę nakładamy na twarz na około 15- 20 minut (ważne żeby nie dopuścić do jej zaschnięcia np. poprzez zraszanie twarzy hydrolatem/wodą termalną); po zabiegu maseczkę zmywamy i nanosimy krem;
• olejem można przeprowadzić zabieg olejowania włosów: olej nanosimy na całą długość lekko wilgotnych włosów i pozostawiamy pod kompresem z ręcznika na 30 minut; po tym czasie olej zmywamy szamponem lub stosując metodą OMO (odżywka, szampon, odżywka); olej kondycjonuje włosy, zapobiega ich puszeniu się i zmniejsza łamliwość;
• olej z pachnotki nadaje się do nanoszenia na płytkę paznokcia: zapobiega ich rozdwajaniu i zmniejsza suchość skórek wokół paznokci; 

Pachnotka zwyczajna potencjalnie może wchodzić w interakcję z lekami przeciwpłytkowymi i przeciwzakrzepowymi. Roślina zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe, w tym dużą ilość kwasu alfa- linolenowego który ma działanie rozrzedzające na krew. Zwiększone ryzyko krwawień występuje w razie jednoczesnej terapii doustnej pachnotką zwyczajną oraz warfaryną, acenokumarolem, kwasem acetylosalicylowym, kropidogrelem, tiklopidyną, prasulgrelem, tikagrelolem, rywaroksabanem, apiksabanem, dabigatranem czy heraprynami dronnocząsteczkowymi. Wskazana jest częsta kontrola wskaźnika INR.

Pachnotka zwyczajna ma działanie immunostymulujące, dlatego roślina może osłabiać siłę działania leków immunosupresyjnych stosowanych np. po przeszczepach narządów. Do leków immunosupresyjnych należą m. in.  inhibitory kalcyneuryny (cyklosporyna, takrolimus), leki cytostatyczne (cyklofosfamid, azatiopryna), inhibitory kinazy serynowo-treoninowej (sirolimus, ewerolimus) oraz przeciwciała monoklonalne.

Roślina posiada właściwości antyhistaminowe, dlatego może wspomagać efekt terapeutyczny leków przeciwalergicznych. 

Pachnotka zwyczajna może wywołać reakcje alergiczną która objawia się m. in. wysypką i swędzeniem skóry, obrzękiem warg, języka i gardła oraz dusznościami. U osób pracujących z nasionami perilli stwierdzono przypadki astmy zawodowej. Nasiona zawierają oleozyny, które uznano za główne białka alergizujące w surowcu.

W badaniach na zwierzętach laboratoryjnych pachnotka zwyczajna spowodowała silny obrzęk płuc. Najprawdopodobniej to ketony pachnotki zwyczajnej odpowiadają za toksyczność płucną rośliny. W przeliczeniu na średnią masę ciała wynoszącą 63 kg, szacuje się, że bezpieczne spożycie liści Perilla frutescens wynosi ≤5 gramów.