Chrobotek reniferowy – jak wygląda, jakie ma właściwości i do czego go wykorzystać?

W Polsce mech reniferowy (Cladonia rangiferina) kojarzony jest przede wszystkim jako naturalny element dekoracyjny oraz funkcjonalny, który pełni rolę naturalnego filtra powietrza w pomieszczeniach. Jednak porost ten posiada również liczne właściwości prozdrowotne, które są najlepiej poznane i szeroko wykorzystywane zwłaszcza w krajach skandynawskich.

Tradycyjne zastosowanie w medycynie naturalnej

W medycynie tradycyjnej chrobotek reniferowy stosowany jest przede wszystkim w leczeniu schorzeń układu oddechowego, takich jak przeziębienia z towarzyszącym kaszlem. Porost podaje się także osobom zmagającym się z gruźlicą oraz astmą. Ponadto, działa korzystnie na układ pokarmowy, łagodząc objawy biegunek i zaparć. Napary z chrobotka reniferowego służą również do płukania jamy ustnej w przypadku stanów zapalnych.

Mieszkańcy tundry wykorzystują napary z mchu reniferowego do leczenia odmrożeń, oparzeń oraz różnego rodzaju ran skórnych. Zioło to jest także stosowane w terapii żylaków i zakrzepowego zapalenia żył, a także przy łagodzeniu stanów zapalnych stawów. W tradycyjnej medycynie służy również jako naturalny środek na usuwanie kamieni nerkowych.

Potwierdzone właściwości lecznicze i działania bioaktywne

Współczesne badania naukowe potwierdziły, że Cladonia rangiferina zawiera związki bioaktywne o szerokim spektrum działania. Porost wykazuje skuteczność przeciwko większości bakterii Gram-dodatnich, w tym wobec szczepów Staphylococcus aureus opornych na metycylinę (MRSA) oraz bakterii z rodzaju Enterococcus opornych na wankomycynę. Metabolity chrobotka hamują także rozwój prątka gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis). Dodatkowo, porost posiada właściwości przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe.

Zastosowanie w kosmetyce i suplementacji

Wyciąg z chrobotka reniferowego jest składnikiem kosmetyków pielęgnacyjnych, ponieważ pomaga utrzymać skórę w dobrej kondycji i chroni ją przed szkodliwym promieniowaniem UV-B. Badania potwierdziły, że porost działa jak naturalny filtr przeciwsłoneczny. 

Dzięki obecności kwasu usninowego oraz innych fenolowych metabolitów wtórnych, ekstrakt z chrobotka działa przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo. Z tego względu jest składnikiem: kosmetyków do cery trądzikowej, preparatów do skóry wrażliwej i podrażnionej, produktów łagodzących stany zapalne (np. przy AZS, egzemie).

W formułach szamponów lub toników do skóry głowy, chrobotek hamuje rozwój drobnoustrojów, łagodzi stany zapalne mieszków włosowych, wspiera walkę z łupieżem i nadmiernym przetłuszczaniem skóry.

W preparatach aptecznych wyciągi z mchu reniferowego wykorzystuje się również jako naturalne źródło witaminy D, pozyskiwanej specjalnymi technikami. Z tego powodu ekstrakt z chrobotka znajduje zastosowanie w suplementach diety, zwłaszcza tych dedykowanych weganom, dostępnych w formie kapsułek lub kropli.

Kulinarne wykorzystanie w Skandynawii

W krajach skandynawskich porosty są przetwarzane na proszek, który używany jest jako naturalny zagęszczacz do zup i potraw, co dodatkowo podkreśla ich wszechstronne zastosowanie.

Zbieranie i przechowywanie

Chrobotek reniferowy zbiera się w miesiącach letnich, najlepiej po opadach deszczu, co zapobiega kruszeniu porostu. Następnie jest suszony i przechowywany przez długi czas, co pozwala zachować jego cenne właściwości lecznicze.

Chrobotek reniferowy, znany również jako porost reniferowy, mech reniferowy, mech karibu lub chrobotka reniferowa, to porost należący do rodziny chrobotkowatych (Cladoniaceae). Roślina ta naturalnie występuje na całym świecie, w tym również w Polsce, jednak jej głównym obszarem występowania są tereny Półkuli Północnej – szczególnie strefa arktyczna i subarktyczna, obejmująca tajgę i tundrę.

Chrobotek porasta głównie gleby próchnicze, często torfowe, i preferuje jasne, suche stanowiska. Można go spotkać m.in. na: wydmach, odsłoniętych skałach i klifach (góry, wybrzeża), w lasach iglastych – zwłaszcza sosnowych.

Budowa i cechy morfologiczne chrobotka reniferowego

Struktura chrobotka reniferowego składa się z dwóch głównych części:

• Plecha pierwotna – zanikająca, skorupiasta, ziarnista.

• Podetium (plecha wtórna) – wyprostowane, krzaczaste, tworzone przez puste wewnątrz, rozgałęzione gałązki (podetia) o grubości 0,5–2 mm i wysokości do 6–8 cm.

Plecha wtórna ma kolor popielatoszary, szarobiały lub srebrzystoszary. Jej powierzchnia jest gładka, matowa, często o bawełnianej lub włóknistej teksturze. Chrobotek rozgałęzia się w sposób dychotomiczny, trichotomiczny lub tetrachotomiczny, a końce gałązek są wygięte w jedną stronę lub rozbieżne. Wierzchołki często brązowieją, a niekiedy przybierają też odcień fioletowy lub niebieskawoszary.

Na chrobotku rzadko występują apotecja (brązowe, niepozorne owocniki) oraz pyknidia, które zawierają bezbarwną, galaretowatą substancję zarodnikową.

Nazwa zwyczajowa nawiązuje do głównego "konsumenta" tej rośliny – reniferów, dla których chrobotek reniferowy stanowi jeden z podstawowych składników diety, zwłaszcza zimą. Jest to jeden z najważniejszych porostów pokarmowych na terenach tundry i tajgi.

Chrobotek reniferowy (Cladonia rangiferina) to porost o bogatym składzie chemicznym, zawierający m.in. 2–3,2% białka, 6,4% błonnika, 1,4–3,3% tłuszczu oraz 0,4–1,8% substancji polisacharydowych. Jedną z jego najcenniejszych właściwości jest zdolność do syntezy tzw. metabolitów wtórnych, znanych jako substancje porostowe.

Substancje czynne: fenole, depsydy i diterpenoidy

Najczęściej występującym związkiem aktywnym w chrobotku reniferowym jest kwas usninowy, należący do grupy fenoli. Inne istotne substancje to:

• depsydy i depsynoidy: kwas fyzodowy, salazynowy, norstiktowy, fumaroprotocetrarowy, lekanorowy, oliwetorowy, difraktowy,

• dodatkowe związki fenolowe: atranoryna, chloratranoryna,

• diterpenoidy abietanowe (hanagokenol A i B),

• oraz inne związki terpenowe: abietan, labdan, izopimaran, dibenzofuran, sugiol, 5,6-dehydrosugiol, montbretol.

Wysoka aktywność antyoksydacyjna i przeciwzapalna

Zawartość fenoli, depsydonów oraz dibenzofuranów warunkuje silne działanie antyoksydacyjne chrobotka reniferowego. W badaniach laboratoryjnych wykazano, że alkoholowy ekstrakt z Cladonia rangiferina skutecznie przeciwdziałał stresem oksydacyjnym wywołanym alkoholem w komórkach wątroby zwierząt.

Ekstrakt ten:

• redukował reakcje zapalne indukowane czynnikami hepatotoksycznymi,

• obniżał poziom cytokin zapalnych TNF-α i IL-6,

• wykazywał silne działanie przeciwutleniające i przeciwzapalne, co sugeruje potencjalne właściwości ochronne dla wątroby (działanie hepatoochronne).

Działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze

Metabolity wtórne zawarte w chrobotku reniferowym zwalczają wiele patogenów chorobotwórczych. W badaniach laboratoryjnych udowodniono ich skuteczność wobec bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych, takich jak: Pseudomonas aeruginosa, Agrobacterium tumefaciens, Escherichia coli, Streptococcus mutans, Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae.

Równocześnie wykazano działanie przeciwgrzybicze wobec szczepów takich jak: Aspergillus niger, Candida albicans, Fusarium oxysporum.

Potencjał przeciwnowotworowy

W przeprowadzonych badaniach ekstrakty z Cladonia rangiferina wykazały znaczącą cytotoksyczność wobec komórek nowotworowych, co może stanowić przesłankę do dalszych badań nad zastosowaniem tego porostu w fitoterapii przeciwnowotworowej.

Chrobotek reniferowy jako potencjalne źródło nowych leków

Dzięki nowoczesnym technikom przetwarzania, frakcjonowania i oczyszczania ekstraktów z chrobotka reniferowego, możliwe jest wyizolowanie bioaktywnych substancji o potencjalnym zastosowaniu jako naturalne antybiotyki. Roślina ta może stać się wartościowym surowcem w walce z lekoopornością mikroorganizmów.

Chrobotek reniferowy jest jadalny. Można go spożywać po wcześniejszym namoczeniu w gorącej wodzie czy mleku (w celu pozbycia się kwasów porostowych). W medycynie ludowej napar przygotowywany z chrobotka reniferowego jest stosowany w razie przeziębienia z towarzyszącym kaszlem. Podaje się go profilaktycznie osobom które przemarzły. Tradycyjnie napar z Cladonia rangiferina podawano chorym na gruźlicę (w dużych ilościach tj. 3 - 4 litry dziennie). Naparu z chrobotka reniferowego używa się również zewnętrznie: na trudno gojące się rany i oparzenia, a także blizny.

Przepis na napar z chrobotka reniferowego:

• 2 łyżeczki suszonego porostu zalewamy 2 szklankami zimnej wody; doprowadzamy do wrzenia, a następnie pozostawiamy do czasu powstania galaretowatego napoju; zalecane spożycie 1- 2 litry dziennie; 

W aptekach znajdziemy kapsułki i krople zawierające wyciąg z chrobotka reniferowego jako naturalne źródło witaminy D (odpowiednie dla wegan).

Przepis na tonik regenerująco-kojący DIY z chrobotkiem reniferowym

jako kojąca mgiełka do twarzy, łagodzący tonik po opalaniu lub po goleniu, wspomagająco przy stanach zapalnych skóry i trądziku.

Składniki:

• 1 łyżeczka suszonego chrobotka reniferowego (Cladonia rangiferina)

• 100 ml wody destylowanej lub hydrolatu (np. różanego lub lawendowego)

• kilka kropli gliceryny roślinnej (opcjonalnie – dla nawilżenia).

Sposób przygotowania:

1. Zalej suszony chrobotek gorącą (nie wrzącą!) wodą lub hydrolatem.

2. Odstaw pod przykryciem na 15–20 minut, następnie przecedź przez gazę lub filtr.

3. Dodaj glicerynę.

4. Przelej do butelki z atomizerem i przechowuj w lodówce do 7 dni.

Obecnie nie ma wystarczających badań naukowych potwierdzających bezpośrednie interakcje chrobotka reniferowego (Cladonia rangiferina) z lekami stosowanymi w medycynie konwencjonalnej. Mimo to, ze względu na jego skład chemiczny i potencjalne działanie biologiczne, warto zachować ostrożność. Kwas usninowy – główny związek bioaktywny, występujący także w innych porostach. Wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwzapalne, ale w wysokich dawkach może działać hepatotoksycznie (uszkadzać wątrobę).

Nie zaleca się stosowania suplementacji osobom przyjmującym leki hepatotoksyczne.

Chrobotek reniferowy od lat jest wykorzystywany w ziołolecznictwie, choć brakuje danych naukowych na temat bezpieczeństwa takich praktyk. Porost może potencjalnie wywołać reakcję nadwrażliwości po spożyciu lub kontakcie ze skórą. Ze względu na kwasy obecne w porostach ich spożycie może powodować rozstrój żołądka i uszkodzenie wątroby. Nie zaleca się stosowania suplementacji osobom z przewlekłymi chorobami wątroby oraz kobietom w ciąży i karmiącym piersią – brak jest danych o bezpieczeństwie stosowania.