Gruźlica – przyczyny, objawy, leczenie, powikłania. Jak zapobiegać gruźlicy?

Przed erą antybiotykoterapii była jedną z głównych przyczyn zgonów. Gruźlica, bo o niej mowa, występuje obecnie znacznie rzadziej i jest w pełni wyleczalna. Co wywołuje gruźlicę i jakie są objawy tej choroby? W jaki sposób leczy się gruźlicę? Co robić, aby jej zapobiec? 

Gruźlica jest chorobą zakaźną, wywoływaną przez prątki z grupy Mycobacterium tuberculosis. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową w wyniku dostania się prątków gruźlicy do dróg oddechowych. Tylko około 2–3 % wszystkich zakażeń prątkami Kocha prowadzi do rozwoju gruźlicy. Najczęstszą postacią choroby jest gruźlica płucna, która objawia się przewlekłym kaszlem, odkrztuszaniem wydzieliny, dusznością, bólem w klatce piersiowej oraz krwiopluciem.  

Gruźlica – charakterystyka choroby. Co ją wywołuje?  

Gruźlica jest chorobą zakaźną wywoływaną przez prątka gruźlicy z grupy Mycobacterium tuberculosis complex (M. tuberculosis, M. bovis i M. africanum). Gruźlica dawniej nazywana była galopującymi suchotami, ze względu na fakt, iż w krótkim okresie prowadziła do ciężkiego wyniszczenia i objawów takich jak krwioplucie, gorączka, utrata masy ciała i kaszel.

Do zakażenia gruźlicą dochodzi drogą kropelkową. Najczęstszą postacią tejże choroby jest gruźlica płucna, choć prątki gruźlicy, nazywane także prątkami Kocha, mogą wraz z krwioobiegiem docierać do wszystkich narządów. Prątki gruźlicy po dostaniu się do organizmu mogą pozostawać w formie utajonej i prowadzić do rozwoju objawów choroby nawet po wielu latach od zakażenia.  

Zachorowalność na gruźlicę w Polsce  

Gruźlica jest jedną z najczęstszych chorób zakaźnych na całym świecie. Polska zalicza się do krajów o średniej zapadalności na gruźlicę. W 2018 roku w Polsce odnotowano 5787 przypadków zachorowań na gruźlicę. Objawy choroby zazwyczaj rozwijają się u dorosłych, dzieci natomiast chorują rzadko, co jest zasługą obowiązkowych szczepień BCG po porodzie.  

Typy gruźlicy  

Ze względu na fazę rozwoju zakażenia prątkiem Kocha wyróżnia się gruźlicę pierwotną i popierwotną. Gruźlica pierwotna rozwija się po pierwszym kontakcie z patogenem, najczęściej objawy dotyczą układu oddechowego, zwłaszcza płuc. Natomiast gruźlica popierwotna powstaje na skutek reaktywacji latentnego (utajonego) zakażenia pierwotnego prątkami Mycobacterium tuberculosis, najczęściej w momencie wystąpienia dodatkowych czynników ryzyka takich jak zakażenie HIV, niedobory odporności, cukrzyca czy leczenie immunosupresyjne.  

Ze względu na miejsce bytowania prątków gruźlicy i objawy choroby wyróżnia się gruźlicę płucną oraz pozapłucną. Gruźlica płucna stanowi zdecydowaną większość przypadków choroby i może mieć postać gruźlicy prosówkowej, zapalenia płuc lub gruźlicy włóknisto-jamistej. Gruźlica pozapłucna stanowi niecałe 10% wszystkich przypadków choroby i najczęściej dotyczy opłucnej, węzłów chłonnych, układu moczowo-płciowego, kości, stawów, mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych.  

Gruźlica – jak dochodzi do zarażenia prątkami gruźlicy? 

Gruźlica przenoszona jest drogą kropelkową przez kontakt z wydzieliną z dróg oddechowych chorego. Objawy choroby mogą wystąpić u człowieka, ale także u zwierząt, zwłaszcza u bydła (zakażenie Mycobacterium bovis). W przeszłości do zakażenia prątkami Kocha dochodziło także na skutek wypicia mleka od chorego bydła, obecnie ta droga zakażenia została wyeliminowana.  

Warto podkreślić, że tylko u około 2–3% osób zakażonych dochodzi do rozwoju objawów gruźlicy. W pozostałych przypadkach zakażenie pozostaje w stanie utajonym, które może się reaktywować nawet po kilkunastu latach (5–10% przypadków).  

Objawy gruźlicy  

Do najczęstszych objawów gruźlicy zalicza się: 

• symptomy ogólne – utrata masy ciała, brak apetytu, nawracające gorączki lub stany podgorączkowe, wzmożona potliwość w nocy i ogólne osłabienie, 
• kaszel – jest to najczęstszy objaw gruźlicy płucnej i trwa powyżej 3 tygodnie,
• odkrztuszanie wydzieliny o charakterze śluzowym, ropnym lub podbarwionej krwią,
• duszność, 
• ból w klatce piersiowej, 
• krwioplucie,
• objawy neurologiczne w przypadku gruźliczego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (silny ból głowy, gorączka, sztywność karku, zaburzenia świadomości, wymioty), 
• krwiomocz w przypadku gruźlicy dróg moczowo-płciowych, 
• ból kości, patologiczne złamania w gruźlicy kości. 

Diagnostyka gruźlicy  

W przypadku podejrzenia gruźlicy zaleca się wykonanie RTG klatki piersiowej, pobranie plwociny na badania bakteriologiczne lub wykonanie testów IGRA, które są oparte na wydzielaniu interferonu γ przez limfocyty T.  

W badaniach krwi niekiedy obserwuje się leukopenię lub leukocytozę, cechy niedokrwistości, przyspieszony OB.  

W przypadku podejrzenia gruźlicy opon mózgowo-rdzeniowych pobiera się płyn mózgowo-rdzeniowy poprzez nakłucie lędźwiowe.  

Gruźlica – leczenie i możliwe powikłania 

W procesie leczniczym gruźlicy stosuje się intensywne leczenie preparatami przeciwprątkowymi. Leczenie gruźlicy jest dwuetapowe: 

• I etap – faza wstępna, trwająca 2 miesiące (do stosowanych leków zalicza się ryfampicynę, izoniazyd, etamputol, pirazynamid),
• II etap – faza kontynuacji, leczenie 4 miesiące ryfampicyną i izoniazydem.  

Profilaktyczne leczenie lekami przeciwprątkowymi stosuje się przez okres 6 lub 9 miesięcy u osób, które miały bezpośredni kontakt z chorym, zwłaszcza dzieci poniżej 5. roku życia i osób leczonych immunosupresyjnie, mających zmiany pogruźlicze w RTG klatki piersiowej i nieleczonych wcześniej na gruźlicę, osób z HIV, które mają dodatni wynik testu IGRA. 

Jak zapobiec gruźlicy?  

Do najważniejszych metod profilaktyki przeciwgruźliczej zalicza się: 

• unikanie kontaktu z osobami chorymi lub podejrzanymi o zachorowanie na gruźlicę,
• szybką diagnostykę i wdrożenie leczenia osób chorych na gruźlicę, 
• izolowanie osób chorych na gruźlicę, które są w etapie prątkowania (osoby takie powinny być hospitalizowane),  
• częste wietrzenie pomieszczeń,  
• szczepienie na gruźlicę (BCG). 

Szczepionka BCG  

Szczepionka przeciw gruźlicy (BCG, Bacillus Calmette-Guéri) zawiera żywe, ale osłabione prątki Mycobacterium. Szczepionka BCG jest jedną z najczęściej podawanych szczepionek na świecie. W Polsce szczepienie przeciw gruźlicy wykonuje się przed wypisaniem dziecka z oddziału noworodkowego. Szczepienie BCG chroni niemowlęta i dzieci przed rozwojem ciężkich postaci gruźlicy. Obecnie nie zaleca się stosowania dawek przypominających szczepionki.