Rumianek pospolity – właściwości, zastosowanie i zasady bezpiecznego stosowania

Rumianek pospolity (Chamomilla recutita) to jedno z najbardziej wszechstronnych i bezpiecznych ziół stosowanych w fitoterapii oraz kosmetyce. Jego działanie farmakologiczne wynika z obecności olejku eterycznego (zawierającego m.in. bisabolol i chamazulen), flawonoidów, kumaryn, związków fenolowych i śluzów roślinnych. Dzięki temu roślina ta działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, rozkurczowo, wiatropędnie, łagodnie uspokajająco oraz przyspieszająco na procesy gojenia.

Zastosowanie wewnętrzne

Rumianek pospolity znajduje zastosowanie przede wszystkim w leczeniu i łagodzeniu dolegliwości żołądkowo-jelitowych, takich jak:

• biegunka, wzdęcia i nadmierna fermentacja jelitowa,

• zaparcia i niestrawność,

• bóle i skurcze w obrębie przewodu pokarmowego,

• utrata apetytu,

• stany zapalne błony śluzowej żołądka i wrzody trawienne.

Ze względu na łagodne działanie uspokajające, napary i wyciągi z rumianku wykorzystuje się także jako środek wspomagający w bezsenności, napięciu nerwowym, stanach lękowych czy nerwicach. Preparaty na bazie rumianku bywają stosowane w fitoterapii chorób układu moczowego, w tym przy bolesnym parciu na mocz i w łagodnych stanach zapalnych pęcherza.

Zastosowanie zewnętrzne

Rumianek odgrywa ważną rolę w leczeniu i pielęgnacji skóry. Stosowany jest w postaci okładów, kąpieli, maści i kremów w przypadku:

• stanów zapalnych skóry i błon śluzowych,

• trudno gojących się ran, odleżyn i oparzeń,

• egzemy, wyprysków i reakcji alergicznych,

• owrzodzeń i podrażnień skóry.

Preparaty z rumianku są również wykorzystywane do płukanek w stanach zapalnych jamy ustnej, dziąseł i gardła, a także do inhalacji w infekcjach górnych dróg oddechowych. Ciepłe napary i ekstrakty służą do irygacji i płukanek w stanach zapalnych okolic intymnych oraz odbytu. Szczególne zastosowanie znajdują kompresy na oczy, które łagodzą zapalenie spojówek, podrażnienia brzegów powiek, a także dolegliwości takie jak jęczmień czy gradówka.

Rumianek w kosmetyce

Dzięki właściwościom przeciwzapalnym i łagodzącym rumianek jest cennym składnikiem preparatów kosmetycznych, w tym także dla skóry wrażliwej i dziecięcej. Ekstrakty z rumianku wykorzystuje się w:

• kosmetykach pielęgnacyjnych do skóry wrażliwej, podrażnionej i alergicznej,

• kremach i balsamach dla niemowląt, chroniących przed odparzeniami i zaczerwienieniem,

• szamponach i odżywkach do włosów – szczególnie dla osób z jasnymi włosami, ponieważ nadają im delikatny złocisty odcień i blask,

• żelach i płynach do higieny intymnej,

• preparatach do pielęgnacji skóry z problemami trądzikowymi, egzemą i łuszczycą.

Rumianek znajduje także zastosowanie w aromaterapii – olejek eteryczny działa relaksująco, ułatwia zasypianie i poprawia samopoczucie.

Rumianek pospolity (Chamomilla recutita, syn. Matricaria chamomilla) należy do rodziny astrowatych (Asteraceae), obejmującej liczne rośliny zielne o dużym znaczeniu leczniczym i użytkowym. Jest to jednoroczna roślina zielna, występująca naturalnie na obszarach Europy, Azji Zachodniej i Środkowej, a także w Ameryce Północnej i Australii, dokąd została zawleczona. W Polsce spotykana jest powszechnie – zarówno na łąkach i polach, jak i przydrożach, ugorach czy terenach ruderalnych, a także w uprawach jako roślina zielarska.

Budowa i cechy morfologiczne

Rumianek osiąga wysokość od 15 do 60 cm. Posiada łodygę silnie rozgałęzioną, wzniesioną, nagą, niekiedy delikatnie owłosioną, z charakterystycznym aromatem uwalnianym po roztarciu. Liście są podwójnie lub potrójnie pierzastosieczne, wąskolancetowate, głęboko podzielone na nitkowate odcinki. Dzięki temu cała roślina sprawia wrażenie lekkiej i delikatnej.

Kwiaty rumianku zebrane są w charakterystyczne koszyczki kwiatowe o średnicy 1,5–2,5 cm, osadzone na długich szypułkach. Zewnętrzny okółek tworzą białe kwiaty języczkowe, lekko odgięte ku dołowi w pełni kwitnienia, natomiast środek koszyczka wypełniają kwiaty rurkowate w kolorze żółtym.

Jedną z najważniejszych cech diagnostycznych jest stożkowate, puste wewnątrz dno kwiatowe – odróżniające rumianek pospolity od gatunków podobnych, takich jak maruna bezwonna (Matricaria inodora) czy rumian żółty (Anthemis tinctoria), które nie posiadają właściwości leczniczych, a mogą być mylone przez osoby zbierające surowiec.

Zapach i nazewnictwo

Roślina wydziela przyjemny, jabłkowo-ziołowy aromat, który zawdzięcza obecności olejku eterycznego, bogatego m.in. w chamazulen i bisabolol. Stąd wywodzi się jej nazwa – od greckich słów chamos („ziemia”) i melos („jabłko”), co oznacza „ziemne jabłko”. Drugi człon nazwy łacińskiej – Matricaria – pochodzi od łacińskiego mater („matka”), nawiązując do dawnych tradycji stosowania rumianku w kobiecych dolegliwościach, zwłaszcza menstruacyjnych i ciążowych.

Występowanie i siedliska

Rumianek pospolity preferuje gleby piaszczyste, lekkie, dobrze nasłonecznione, często rośnie na polach uprawnych jako roślina segetalna. Ze względu na swoje właściwości lecznicze jest także uprawiany w gospodarstwach zielarskich – głównie w Polsce, Egipcie, na Węgrzech i w Argentynie, które należą do głównych producentów surowca farmaceutycznego.

Koszyczek rumianku (Chamomillae anthodium) jest bogatym źródłem substancji czynnych, które odpowiadają za jego szerokie zastosowanie terapeutyczne. Najważniejszym składnikiem jest olejek eteryczny (0,4–1,5%), którego profil chemiczny obejmuje m.in. (-)-α-bisabolol, tlenki bisabololu A, B i C, farnezen, kadinen, matrycynę oraz myrcen. Związki te wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe, przeciwgrzybicze, przeciwświądowe i spazmolityczne.

Flawonoidy i inne związki fenolowe

Obok olejku eterycznego dużą rolę odgrywają flawonoidy – przede wszystkim apigenina i jej 7-glukozyd. Apigenina posiada udokumentowane właściwości przeciwzapalne, antyoksydacyjne, uspokajające i lekko przeciwlękowe. Inne związki fenolowe obecne w rumianku to kwasy fenolowe (m.in. kwas kawowy, ferulowy, chlorogenowy), które neutralizują wolne rodniki i chronią komórki przed stresem oksydacyjnym.

W kwiatach rumianku obecne są także kumaryny (umbeliferon, herniaryna) oraz polisacharydy, które odpowiadają za działanie przeciwzapalne, ochronne na błony śluzowe i immunomodulujące.

Mechanizm działania przeciwzapalnego

Substancje aktywne rumianku hamują enzymy odpowiedzialne za powstawanie mediatorów zapalenia – 5-lipooksygenazę i cyklooksygenazę, a także utlenianie kwasu arachidowego. Dzięki synergii flawonoidów, seskwiterpenów i azulenów rumianek wykazuje silne działanie przeciwzapalne i łagodzące, co tłumaczy jego skuteczność w chorobach przewodu pokarmowego, na skórze oraz w kosmetyce.

Wpływ na przewód pokarmowy

Rumianek hamuje rozwój i przyspiesza gojenie wrzodów żołądka. Działanie to przypisuje się m.in. α-bisabololowi, 7-glukozydowi apigeniny, umbeliferonowi i herniarynie, które stymulują odbudowę błony śluzowej żołądka i jelit. α-Bisabolol dodatkowo hamuje aktywność pepsyny, co ogranicza uszkodzenia błon śluzowych. Dzięki działaniu rozkurczowemu surowiec łagodzi bóle brzucha, biegunki oraz kolki niemowlęce.

Działanie przeciwdrobnoustrojowe i przeciwgrzybicze

Najsilniejsze właściwości przeciwdrobnoustrojowe wykazują α-bisabolol i chamazulen. Hamują one rozwój bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych oraz grzybów z rodzaju Candida. Dlatego preparaty z rumiankiem stosuje się w leczeniu stanów zapalnych skóry, jamy ustnej i dróg oddechowych.

Właściwości dermatologiczne

Rumianek przyspiesza gojenie ran, oparzeń i podrażnień skóry. Składniki olejku pobudzają proces ziarninowania, regeneracji naskórka i skóry właściwej, a także zmniejszają obrzęk i wysięk. Badania kliniczne wykazały, że w leczeniu zapaleń skóry i rumienia wywołanego promieniowaniem UVA/UVB preparaty rumiankowe są porównywalnie skuteczne do kremu z hydrokortyzonem w stężeniu 0,75%, co potwierdza ich duże znaczenie w dermatologii i kosmetologii.

Wpływ na układ nerwowy

Część badań wskazuje, że apigenina i inne związki rumianku mogą oddziaływać na receptory GABA w ośrodkowym układzie nerwowym. Wyjaśnia to jego łagodne działanie uspokajające, przeciwlękowe i wspomagające zasypianie. Z tego względu rumianek jest stosowany w stanach napięcia nerwowego, nadpobudliwości i bezsenności.

Potencjalne działanie metaboliczne

Eksperymenty na zwierzętach wykazały także działanie przeciwhiperglikemiczne i ochronne na komórki β trzustki, co sugeruje, że rumianek może mieć znaczenie wspomagające w profilaktyce i terapii cukrzycy typu 2. Dodatkowo zmniejsza stres oksydacyjny, na który szczególnie narażeni są pacjenci diabetologiczni.

Działanie antyalergiczne

W kwiatach rumianku obecne są azuleny oraz cis-spiroeter (z grupy spirocyklicznych poliacetylenów), które wykazują działanie antyalergiczne i przeciwhistaminowe. Z tego względu rumianek łagodzi objawy alergii skórnych, podrażnień i nadwrażliwości.

Rumianek pospolity można stosować w wielu formach, w zależności od potrzeb i rodzaju dolegliwości. Najczęściej przygotowuje się napar z koszyczków rumianku – 1–2 łyżeczki suszu zalewa się szklanką wrzątku i parzy pod przykryciem około 10 minut. Taki napar można pić 2–3 razy dziennie przy niestrawności, bólach brzucha, wzdęciach czy braku apetytu, a także stosować jako płukankę do jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych dziąseł i błony śluzowej.

W przypadku problemów skórnych i do pielęgnacji ciała poleca się odwar do kąpieli – kilka łyżek suszu (około 50 g) gotuje się w litrze wody, a następnie wlewa do wanny. Tak przygotowana kąpiel łagodzi podrażnienia, stany zapalne skóry, egzemy, odparzenia, a także wspiera pielęgnację delikatnej skóry niemowląt.

Bardzo popularne są również okłady i kompresy. Wystarczy nasączyć gazę lub wacik ciepłym naparem i przykładać do zmienionych chorobowo miejsc. Stosuje się je w przypadku trudno gojących się ran, owrzodzeń, podrażnień, a także chorób oczu, takich jak zapalenie spojówek, jęczmień czy gradówka.

Przy infekcjach dróg oddechowych sprawdzają się inhalacje parowe. Do miski z gorącą wodą dodaje się 2–3 łyżki suszu lub kilka kropli olejku eterycznego z rumianku i wdycha powstającą parę przez 5–10 minut. Zabieg ten łagodzi katar, kaszel i podrażnienia górnych dróg oddechowych.

Na rynku dostępne są także maści i kremy zawierające ekstrakty z rumianku, które można stosować bezpośrednio na skórę. Preparaty te sprawdzają się przy pielęgnacji skóry wrażliwej i alergicznej, a także w leczeniu egzemy, trądziku, atopowego zapalenia skóry czy odparzeń u dzieci.

W aromaterapii i masażach stosuje się olejek eteryczny z rumianku, który ma działanie uspokajające, redukuje napięcie nerwowe oraz łagodzi bóle mięśni i stawów. Używa się go rozcieńczonego w oleju bazowym, można go również dodawać do kąpieli relaksacyjnych.

Rumianek znajduje zastosowanie także w kosmetyce włosów. Szampony i płukanki rumiankowe nie tylko pielęgnują skórę głowy i łagodzą podrażnienia, ale również nadają jasnym włosom złocisty odcień i naturalny blask.

Rumianek to potencjalny inhibitor CYP, hamuje aktywność CYP1A2, CYP2C9, CYP2D6, CYP3A4; za efekt odpowiadają m.in. apigenina i składniki olejku eterycznego (α-bisabolol, tlenki bisabololu). Znaczenie kliniczne zależy od dawki/standaryzacji, ale przy wysokim spożyciu ekstraktów może zwiększać ekspozycję leków-metabolitów tych izoenzymów. Przy standaryzowanych ekstraktach rumianku (duże dawki) należy zachować ostrożność z lekami o wąskim indeksie terapeutycznym metabolizowanymi przez CYP2C9/3A4 (np. warfaryna, fenytoina, niektóre sartany, statyny, takrolimus) oraz monitorować objawy działań niepożądanych i – jeśli to możliwe – parametry laboratoryjne.

Krzepnięcie krwi i leki przeciwzakrzepowe/przeciwpłytkowe

Ze względu na zawartość w rumianku pochodnych kumaryny oraz wpływu na enzymy wątrobowe, u osób przyjmujących warfarynę, DOAC (np. apiksaban), heparyny, kwas acetylosalicylowy, klopidogrel – należy unikać dużych dawek/koncentratów rumianku; jeżeli pacjent mimo to stosuje, konieczna jest wzmożona obserwacja (krwawienia z dziąseł, siniaki) i – przy warfarynie – kontrola INR.

Leki uspokajające, nasenne i przeciwdepresyjne

Rumianek działa łagodnie uspokajająco, co w połączeniu z lekami nasennymi, uspokajającymi, niektórymi lekami przeciwlękowymi i przeciwdepresyjnymi może zwiększać senność.

Rumianek a leki moczopędne i na nadciśnienie

Niektóre badania wskazują, że rumianek może delikatnie obniżać ciśnienie krwi i działać moczopędnie. Może to nasilać działanie leków na nadciśnienie i moczopędnych, zwłaszcza jeśli stosowane są jednocześnie. Wskazana jest obserwacja samopoczucia – osłabienia i zawrotów głowy.

Doustne środki antykoncepcyjne

Wstępne doniesienia sugerują, że rumianek może osłabiać działanie antykoncepcji hormonalnej ze względu na słabą aktywność estrogenową części składników lub wpływ na metabolizm (CYP3A4). Dane kliniczne są ograniczone i niejednoznaczne, ale zalecana jest ostrożność.

Żelazo, cynk, magnez i witaminy

Polifenole i śluzy zawarte w rumianku mogą hamować wchłanianie minerałów i witamin rozpuszczalnych w wodzie. Zalecane jest zachowanie 1-2 godz. odstępu przy preparatach z wysoka zawartością rumianku.

Rumianek należy do rodziny astrowatych (Asteraceae). U osób uczulonych na tę rodzinę roślin mogą wystąpić reakcje nadwrażliwości: świąd, pokrzywka, obrzęk warg/gardła (obrzęk Quinckego), duszność, skurcz oskrzeli, a wyjątkowo wstrząs anafilaktyczny. Reakcje te opisywano głównie po kontakcie śluzówek ze skoncentrowanymi preparatami (płukanki, krople, spray). Jeśli po rumianku pojawią się objawy alergii należy zaprzestać stosowania i skontaktować się z lekarzem.

U części osób mogą wystąpić nudności, wymioty, uczucie „dziwnego posmaku” w ustach, zawroty głowy lub senność. Najczęściej dotyczą większych ilości naparów lub ekstraktów i ustępują po odstawieniu.

Rumianek zwykle łagodzi podrażnienia, ale u osób wrażliwych może wywołać kontaktowe zapalenie skóry. Niekorzystne może być również przykładanie domowych okładów z naparu na powieki, istnieje bowiem ryzyko alergii oraz zanieczyszczenia mikrobiologicznego naparu, co wpłynie na zwiększenie stanu zapalnego, zaczerwienienia, świądu. 

Brak udokumentowanych przypadków ostrego przedawkowania tradycyjnych preparatów z rumianku. Przy bardzo dużych ilościach naparów/ekstraktów mogą pojawić się objawy nietolerancji (nudności, wymioty, senność), które zwykle ustępują po odstawieniu.