Wrzody żołądka i dwunastnicy – przyczyny, objawy, badania, leczenie, żywienie i profilaktyka

Silny ból żołądka głownie na czczo, ale też kilka godzin po posiłku, uczucie palącej zgagi? To mogą być wrzody żołądka i dwunastnicy. Co powoduje chorobę wrzodową i jakie inne objawy o niej świadczą? Kiedy należy udać się do gastrologa? Jak wygląda diagnostyka i leczenie wrzodów żołądka i dwunastnicy? W jaki sposób można zapobiegać powstaniu choroby wrzodowej? Podpowiadamy. 

Wrzody żołądka i dwunastnicy – czym są? 

Wrzody są to ubytki błony śluzowej z towarzyszącym naciekiem zapalnym i martwicą. Jest to uszkodzenie sięgające głębiej niż np. nadżerka żołądka. Wrzody mogą występować we wszystkich narządach wyścielonych błoną śluzową, również w żołądku i dwunastnicy. Bezpośrednio pod błoną śluzową znajduje się cienka blaszka mięśniowa oraz błona podśluzowa, która zawiera naczynia krwionośne. Ubytek błony śluzowej eksponuje niżej położone warstwy żołądka i dwunastnicy na działanie kwasu solnego i pepsyny. Stwarza to ryzyko perforacji, czyli pęknięcia wrzodu oraz krwawienia.

Przyczyny wrzodów żołądka i dwunastnicy 

Zdecydowana większość przypadków choroby wrzodowej jest spowodowana bakterią Helicobacter pylori. Inną częstą przyczyną wrzodów żołądka jest nadużywanie leków przeciwbólowych z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Niebezpieczne mogą być także leki bez recepty. Ryzyko choroby wrzodowej zwiększa równoczesne stosowanie NLPZ i leków sterydowych.

Rzadszymi przyczynami wrzodów żołądka i dwunastnicy są natomiast choroba Leśniowskiego-Crohna, stan po rozległych urazach lub leczenie w oddziale intensywnej terapii, zespół Zollingera-Ellisona czy stan po radio- lub chemioterapii. Palenie papierosów samo w sobie prawdopodobnie nie jest przyczyną wrzodów żołądka, ale u osób palących stwierdza się większą wrażliwość na inne czynniki ryzyka.

Błona śluzowa żołądka posiada naturalną barierę ochronną w postaci śluzu. Wydzielanie kwasu solnego jest natomiast regulowane przez autonomiczny układ nerwowy oraz działaniem hormonów takich jak gastryna i somatostatyna. Natomiast w dwunastnicy sok żołądkowy jest częściowo neutralizowany przez sok trzustkowy i żółć.

Zakażenie bakterią Helicobacter pylori, która jest dobrze poznanym czynnikiem ryzyka choroby wrzodowej i raka żołądka, jest bardzo szeroko rozpowszechniona w naszym społeczeństwie. Narażone są na nią głównie osoby ze złym statusem socjoekonomicznym. Bakteria ta powoduje przewlekły stan zapalny w obrębie błony śluzowej żołądka. Skutkuje to zanikiem ochronnej warstwy śluzu oraz zwiększonym wydzielaniem kwasu solnego. Zbyt duża ilość kwasu nie jest też dostatecznie zobojętniana w dwunastnicy.

Objawy choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy 

Objawem wrzodów żołądka i dwunastnicy jest charakterystyczny ból. Pojawia się on głównie na czczo, kilka godzin po posiłku. Dolegliwości pojawiają się o stałych porach, często nad ranem lub w nocy. Obserwuje się też nasilenie objawów choroby wrzodowej jesienią i wiosną. Miejscem, gdzie boli wrzód żołądka lub dwunastnicy, jest nadbrzusze, czyli okolica bezpośrednio pod dolnym brzegiem mostka.

Ból wrzodowy jest silny, piekący ale nie uniemożliwia całkowicie normalnego funkcjonowania, jak np. w przypadku kolki żółciowej. Ulgę przynosi zażycie leków zobojętniających kwas solny lub spożycie pokarmu.  

W przypadku wrzodów żołądka i dwunastnicy mogą się pojawić inne objawy: uczucie pełności, dyskomfort w nadbrzuszu, mdłości i niechętne przyjmowanie posiłków. Jeśli w obrębie wrzodu doszło do krwawienia, mogą być widoczne oznaki krwawienia z górnego odcinka przewodu pokarmowego pod postacią fusowatych wymiotów lub smolistych stolców. Bardzo niepokojącą oznaką wrzodów jest też gwałtowny spadek masy ciała.

Wrzody żołądka i dwunastnicy – diagnostyka 

Co robić w przypadku wrzodów? Przede wszystkim należy zasięgnąć porady lekarskiej, gdy pacjent zaobserwuje wcześniej wspomniane objawy. Podstawą w diagnostyce choroby wrzodowej jest panendoskopia. Badanie to pozwala dokładnie zlokalizować owrzodzenie, wykonać test ureazowy na obecność Helicobacter pylori oraz pobrać wycinki do badania histopatologicznego. Poza testem ureazowym wykonywanym po endoskopii są też inne sposoby wykrycia tej bakterii. Jest możliwość przeprowadzania badania kału lub badania serologicznego z krwi. Badanie krwi umożliwia jednak jedynie wykluczenie zakażenia bakterią.

Przed postawieniem rozpoznania wrzodów żołądka lub dwunastnicy należy też wykluczyć inne przyczyny bólów brzucha, np. choroby wątroby, trzustki lub układu moczowego. Diagnostyka endoskopowa w przypadku podejrzenia choroby wrzodowej w ciąży jest zalecana głównie w stanach nagłych, np. perforacji wrzodu. U pacjentek w dobrym stanie ogólnym diagnostykę inwazyjną stosuje się zwykle po zakończeniu ciąży. 

Leczenie wrzodów żołądka i dwunastnicy 

Ponieważ większość przypadków choroby wrzodowej jest związana z zakażeniem bakterią Helicobacter pylori, zwykle konieczna jest jej eradykacja. Stosuje się różne schematy leczenia przeciwbakteryjnego. Trwa ono 10–14 dni, zależnie od metody. Zastosowanie mają połączenia trzy- lub czterolekowe. Składają się one zawsze z inhibitora pompy protonowej (IPP), dwa lub trzy antybiotyki (typowo amoksycylina, metronidazol, klarytromycyna, doksycyklina). Niektóre schematy uwzględniają też cytrynian bizmutu. Leki z grupy IPP, takie jak esomeprazol, pantoprazol czy omeprazol, stosuje się dłużej, czasami przewlekle, aż do zagojenia się wrzodów żołądka lub dwunastnicy.

W przypadku nieskuteczności leczenia farmakologicznego wrzodów żołądka lub dwunastnicy konieczne jest leczenie chirurgiczne. Wykonuje się różne rodzaje zabiegów. Jednym z nich jest wagotomia, czyli przecięcie nerwu błędnego zaopatrującego żołądek. Jest to stosunkowo bezpieczna metoda, jednak ma najwyższe ryzyko nawrotu choroby. Stosuje się również różnego rodzaju częściowe resekcje żołądka. To zabiegi bardziej obciążające dla pacjenta, ale jednocześnie są też bardziej skuteczne. 

Wrzody żołądka i dwunastnicy – powikłania 

Innym powikłaniem jest krwawienie z wrzodu żołądka lub dwunastnicy. Objawia się ono wymiotami z krwią przypominającą fusy lub obecnością krwi w kale pod postacią smolistych stolców. Jest to groźne powikłanie, które – w przypadku masywnego krwawienia – ma nawet 10% śmiertelności. Można podjąć próbę endoskopowego zatrzymania krwawienia. Dodatkowo stosuje się IPP oraz leki przeciwkrwotoczne. Jeśli nie ma możliwości wykonania panendoskopii lub jest ona nieskuteczna, konieczny jest pilny zabieg chirurgiczny. 

U części osób cierpiących na wrzody rozwija się także powikłanie zwane zwężeniem odźwiernika. Jest to dalsza część żołądka łącząca się z dwunastnicą. Zwężenie tej części przewodu pokarmowego powoduje, że treść pokarmowa z żołądka nie może przedostać się dalej, co objawia się obfitymi wymiotami. Z czasem może rozwinąć się zasadowica i hipokaliemia. Taki stan wymaga chirurgicznej plastyki odźwiernika i opuszki dwunastnicy. 

Żywienie w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy 

Zalecenia żywieniowe obejmują unikanie pokarmów nasilających dolegliwości. Należy ograniczyć picie kawy, alkoholu oraz palenie papierosów. Zaleca się także unikanie w miarę możliwości niesteroidowych leków przeciwzapalnych, zwłaszcza w połączeniu ze sterydami. Stosunkowo bezpiecznym dla żołądka lekiem przeciwbólowym jest paracetamol. Ma on jednak inne działania niepożądane i również nie powinien być nadużywany.

W chorobie wrzodowej zalecane jest stosowanie specjalnej diety na wrzody. Przewiduje ona ograniczenie pokarmów tłustych, smażonych i ciężkostrawnych. Przeciwwskazane jest spożywanie potraw smażonych, tłustego mięsa, orzechów, warzyw kapustnych i cebulowych oraz niedojrzałych owoców. Dozwolone są natomiast produkty łatwostrawne, w tym jasne pieczywo, chude mięso i nabiał, sałaty, warzywa korzeniowe. Potrawy należy przygotowywać gotując w wodzie, na parze lub piekąc bez dodatku tłuszczu. 

Domowe sposoby i styl życia a wrzody żołądka i dwunastnicy 

Co stosować na wrzody? Leki ziołowe nie mają potwierdzonej skuteczności w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Terapia farmakologiczna w dużej części przypadków pozwala uniknąć poważnych powikłań i leczenia chirurgicznego. Nie można też wyleczyć choroby wrzodowej domowymi sposobami.

Warto pamiętać, że na wrzody żołądka nie można stosować naturalnych metod leczenia jako alternatywy dla zalecanych terapii farmakologicznych. Niemniej jednak niektóre leki ziołowe oraz zioła na wrzody mogą natomiast złagodzić dolegliwości. Rośliny, takie jak chińska zielona herbata, imbir czy kurkuma, mogą zmniejszać nasilenie dolegliwości bólowych.

Wrzody żołądka i dwunastnicy – profilaktyka 

Aby zmniejszyć ryzyko rozwoju choroby wrzodowej, nie należy nadużywać leków przeciwbólowych. U pacjentów, u których konieczne jest włączenie przewlekłej terapii NLPZ, powinno się najpierw wykluczyć i ewentualnie przeprowadzić eradykację bakterii Helicobacter pylori. Przy przewlekłym stosowaniu leków przeciwbólowych wskazane jest też równoczesne profilaktyczne stosowanie IPP.

Jeśli istnieje potrzeba długotrwałego przyjmowania kwasu acetylosalicylowego przy wrzodach żołądka, np. z przyczyn kardiologicznych, można zastosować lek w formie powlekanej. Takie preparaty uwalniają lek dopiero w dwunastnicy, przez co nie są tak szkodliwe dla żołądka. Zaprzestanie palenia papierosów także zmniejsza ryzyko wystąpienia wrzodów żołądka lub dwunastnicy.