Zaparcia – przyczyny, rodzaje i leczenie zatwardzeń

Zaparcia są problemem istotnie wpływającym na jakość życia. Przyczyn zaparć jest wiele i mają one różne podłoże. Mogą one wystąpić u każdego, szczególnie u osób starszych, schorowanych i przyjmujących na stałe wiele leków. W większości przypadków udaje się jednak uzyskać poprawę, stosując zalecenia dietetyczne oraz modyfikacje stylu życia. 

Zaparcia – czym są i co je powoduje? 

Zaparcia oznaczają utrudnione lub zbyt rzadkie oddawanie stolca, którym często towarzyszy także uczucie niepełnego wypróżnienia. Praktycznie każdy doświadcza choć pojedynczych tego typu problemów z oddawaniem stolca. Choć zwykle zaparcia nie oznaczają poważnych problemów zdrowotnych, mogą istotnie pogarszać jakość życia. Rytm oraz czas wypróżnień są inne u każdej osoby. Uznaje się jednak, że zaparcia to mniej niż trzy pełne wypróżnienia w tygodniu. 

Przebieg procesu defekacji zależy od kilku czynników. Należą do nich: objętość i konsystencja stolca, ruchy perystaltyczne jelit, drożność jelit, praca zwieraczy odbytu oraz mięśni dna miednicy. Każdy z tych czynników może być przyczyną wystąpienia zaparć. Osoby stosujące na co dzień dietę ubogoresztkową, składającą się z produktów wysoko przetworzonych i ubogich w błonnik wytwarzają mniejszą objętość stolca. Z kolei mała ilość wypijanych płynów negatywnie wpływa na konsystencję stolca, który staje się twardy i trudny do wydalenia.  

Na perystaltykę jelit mają wpływ m.in. leki (głównie opioidy i leki przeciwdepresyjne), choroby jelit, choroby układu nerwowego, choroby układowe i metaboliczne (w tym cukrzyca, mocznica). Zaparcia mogą pojawić się także u osób z problemami drożności jelit wywołanymi obecnością guzów nowotworowych, kamieni kałowych, zmian zapalnych, a nawet w ciąży. Problem z rozluźnieniem zwieracza odbytu występuje np. w przebiegu szczeliny odbytu.  

Zaparcia u dzieci 

W przypadku dzieci, podobnie jak u dorosłych, większość przypadków przewlekłych zaparć to zaparcia idiopatyczne, należące do zaburzeń czynnościowych. Najczęstszym mechanizmem rozwoju tego zaburzenia jest powstrzymywanie się przed oddaniem stolca. Przyczyn takiego zachowania jest wiele i czasami mogą być one trudne do zrozumienia dla rodziców. Problemem mogą być bolesne wypróżnienia, stres, lęk, jadłowstręt (anoreksja) i inne. Niezależnie od przyczyny, należy zasięgnąć fachowej pomocy. Im dłużej masy kałowe zalegają w jelitach, tym stają się one twardsze, bardziej zbite i trudniejsze do wydalenia. Zmniejsza się również odruch defekacji w reakcji na rozciąganie odbytnicy i pojawiają się wsteczne ruchy perystaltyczne jelita grubego. Tworzy się więc mechanizm błędnego koła.  

Zaparcia w ciąży 

Zaparcia są bardzo częstym problemem w ciąży. Już od pierwszych tygodni ciąży podwyższony poziom progesteronu może powodować spowolnienie ruchów perystaltycznych jelit, a tym samym pasażu jelitowego. W bardziej zaawansowanej ciąży jelito grube ulega uciśnięciu i przemieszczeniu przez rosnącą macicę. Zaparcia zwykle ustępują po zakończeniu ciąży, w miarę jak poziom hormonów wraca do normy.  

Zaparcia – rodzaje 

Zaparcia można podzielić na różne rodzaje w zależności od podłoża problemu. Tzw. zaparcia idiopatyczne są odrębną jednostką chorobową, a w ich przebiegu nie stwierdza się innej choroby organicznej. Jest to najczęstsza przyczyna przewlekłych zaparć. Spośród zaparć idiopatycznych wyróżnia się ponadto: 

• zaparcia czynnościowe, 
• zaparcia ze zwolnionym pasażem jelitowym (zaparcia spastyczne lub atoniczne), 
• zaparcia z dyssynergią mięśni dna miednicy. 

Etiologia zaparć czynnościowych jest złożona. Składa się na nią nieprawidłowa dieta, zbyt mała dzienna podaż płynów, siedzący tryb życia i brak aktywności fizycznej, a także czynniki psychiczne takie jak stres. Celowe wstrzymywanie stolca powoduje jego zbicie i utwardzenie, a rozciągnięcie odbytnicy osłabia odruch defekacji. Może to być przyczyna zaparć nawykowych. 

Sporadyczne lub krótkotrwałe zaparcia najczęściej nie stanowią odrębnej jednostki chorobowej, lecz są objawem chorobowym lub działaniem niepożądanym. U podłoża tego typu zaparć leżą: 

• leki – m.in. opioidowe leki przeciwbólowe i niektóre leki psychiatryczne; 
• choroby jelita grubego takie jak uchyłkowatość, nowotwory złośliwe i łagodne, zmiany niedokrwienne i zapalne; 
• stany po zabiegach chirurgicznych w obrębie jamy brzusznej, w tym po tzw. cesarce, a także po kolonoskopii; 
• choroby odbytu i odbytnicy, np. guzki krwawnicze, szczelina odbytu; 
• choroby neurologiczne, w tym choroba Parkinsona, stany po urazach lub niedokrwieniach mózgu; 
• powikłania neurologiczne chorób metabolicznych, głównie cukrzycy; 
• zaburzenia endokrynologiczne, głównie niedoczynność tarczycy. 

Objawy zaparć 

Osoby borykające się z problemem zaparć mogą skarżyć się na uczucie dyskomfortu, pełności, a nawet bólu brzucha. Są to dolegliwości utrudniające normalne funkcjonowanie, pracę i aktywność fizyczną. Brzuch u osoby z zaparciami może być wzdęty i napięty. Przy długotrwałych zaparciach może pojawić się pozorne wrażenie tycia. U osób bardzo szczupłych zalegające masy kałowe mogą być nawet wyczuwalne podczas dotykania brzucha. Zaparcia nie oznaczają jedynie całkowitego zatrzymania stolca. Określenie to dotyczy także sytuacji, w których dana osoba wydala niewielkie ilości twardego stolca. Często towarzyszy temu uczucie niepełnego wypróżnienia. U wielu osób spadek częstości wypróżnień oraz spowolnienie perystaltyki powodują wyraźny niepokój i dyskomfort psychiczny.

Diagnostyka zaparć 

W diagnostyce zaparć duże znaczenie ma wywiad. Jest on konieczny do określenia czynników mogących powodować zaparcia. Bardzo istotny jest również czas trwania i charakter zaparć. Należy poinformować lekarza o objawach współistniejących, stosowanych lekach i przebytych operacjach. Następnym krokiem jest badanie fizykalne, którego najważniejszym elementem w tym przypadku jest badanie palcem przez odbyt. Pozwala ono stwierdzić obecność chorób odbytu, przeszkody w kanale odbytu lub zalegających mas kałowych. Kolonoskopia jest wskazana u każdej osoby po 50. roku życia, u której występuje zmiana rytmu wypróżnień.

Jeśli nie stwierdzi się choroby podstawowej, a obraz kliniczny przemawia za rozpoznaniem zaparć idiopatycznych, należy wdrożyć specjalistyczną diagnostykę w tym kierunku. Za pomocą np. testu Hintona ocenia się czas szybkość pasażu treści w jelicie grubym. Manometria odbytu oraz test wydalania balonu pozwalają stwierdzić nieprawidłowości w funkcjonowaniu mięśni dna miednicy lub mięśnia zwieracza odbytu. 

Leczenie zaparć  

Leczenie zaparć powinno się rozpocząć od modyfikacji diety oraz zmiany stylu życia. Jednak przed wdrożeniem takiego leczenia, należy w ramach badania fizykalnego sprawdzić, czy w odbytnicy nie zalegają masy kałowe. Jeśli tak, konieczne jest ich usunięcie za pomocą wlewek doodbytniczych lub stosując doustny glikol polietylenowy jako środek przeczyszczający. W ostateczności konieczne może być ręczne wydobycie stolca.  

W przypadku gdy po 2–3 miesiącach stosowania leczenia dietetycznego w połączeniu z lekami przeczyszczającymi nie ma zadowalającego efektu, należy poszerzyć diagnostykę o wspomniane wcześniej badania specjalistyczne. 

Domowe sposoby na zaparcia 

Jeśli nie ma przeciwwskazań do leczenia dietetycznego, takich jak dyssynergia mięśni dna miednicy lub choroba Hirsprunga, można je wdrożyć. Wszelkie zalecenia dietetyczne z powodzeniem każdy może zastosować samodzielnie w warunkach domowych. W diecie na zaparcia rekomenduje się dzienne spożycie od 20 do 30 g błonnika w dawkach podzielonych. Dobrym źródłem błonnika są otręby zbożowe, produkty pełnoziarniste, świeże warzywa i owoce. Można także zwiększyć ilość wypijanych płynów do 3 litrów na dzień. Zalecana jest także regularna, ogólnorozwojowa aktywność fizyczna (np. bieganie, szybkie spacery). Pod kontrolą lekarza można również rozważyć zmianę preparatów lub modyfikację dawki stosowany przewlekle leków. 

Domowe sposoby na zaparcia obejmują także dbałość o regularne wypróżnienia. Należy zadbać o to, by każdego dnia, najlepiej rano, móc poświęcić kilkanaście minut na próbę oddania stolca, jednocześnie unikając natężonego parcia. Wskazane jest także unikanie celowego, długotrwałego wstrzymywania stolca (np. podczas długiej podróży, w pracy).  

Zapobieganie zatwardzeniu 

Aby zapobiec zatwardzeniu, należy stosować się do wspomnianych wcześniej zaleceń dotyczących stylu życia i leczenia żywieniowego. Zaleca się unikanie na co dzień wysoko przetworzonych i ubogo resztkowych produktów spożywczych, a zamiast tego spożywanie dużej ilości świeżych warzyw, owoców i produktów pełnoziarnistych (o ile nie ma przeciwwskazań). Szczególnie osoby prowadzące siedzący tryb życia powinny pamiętać o zażywaniu minimum 30 minut aktywności fizycznej dziennie.