Zaparcia nawykowe – czym są? Jak leczy się zaparcia nawykowe u dzieci?

Szacuje się, że ok. 10% populacji dziecięcej cierpi z powodu przewlekłych zaparć. Nierzadko dolegliwość ta bywa bagatelizowana, a warto zdawać sobie sprawę, że nieleczone zaparcie nawykowe u dzieci i młodzieży mogą wpływać niekorzystnie na ich dalszy rozwój psychofizyczny. Diagnostyka opiera się na dokładnie zebranym wywiadzie, badaniu przedmiotowym i badaniach dodatkowych. W leczeniu zaparć nawykowych łączy się farmakoterapię z metodami niefarmakologicznymi. Leczenie jest długotrwałe, wymaga zaangażowania całej rodziny pacjenta i często wielu specjalistów, w tym psychologa. 

Zaparcia nawykowe – co to jest?

Zaparcie stolca definiujemy jako zbyt długi odstęp pomiędzy wypróżnieniami (rzadziej niż 2 razy w tygodniu) oraz oddawanie twardych, obfitych stolców, brudzenie bielizny, nadmierne parcie i ból podczas defekacji.  

Zaparcia u dzieci są trudniejsze do zdefiniowania ze względu na rożną częstotliwość oddawania stolca, zależną od wieku dziecka czy sposobu karmienia. I tak zupełnie normalne jest kilkukrotne oddawanie stolca w ciągu dnia przez niemowlę karmione piersią, jak również przerwy trwające kilka dni.  Dzieci od 1. do 4. roku życia wypróżniają się średnio 1-2 razy dziennie. W wieku szkolnym rytm wypróżniań zaczyna przypominać rytm dorosłych (prawidłowo od 3 stolców dziennie do jednego na 3 dni). 

Zaparcia nawykowe – jakie są ich przyczyny?

Zaparcia stolca są jedną z najczęstszych dolegliwości gastroenterologicznych u dzieci. W większości przypadków zaparcia u dzieci mają charakter czynnościowy (90-95%), a pozostałe mają podłoże organiczne (m.in. choroba Hirshsprunga, choroby układu nerwowego i mięśniowego, niedoczynność tarczycy, wady anatomiczne przewodu pokarmowego).

W zaparciach nawykowych (czynnościowych) u dzieci ciężko zidentyfikować czynnik etiologiczny odpowiedzialny za to zaburzenie. Zaparcia mogą wystąpić u dziecka w każdym wieku i na każdym etapie rozwoju, jednak znacznie częściej występują w wymienionych poniżej okolicznościach:

• u niemowląt karmionych piersią po przejściu na mleko modyfikowane bądź pokarmy stałe,
• u małych dzieci w trakcie nauki korzystania z nocnika i umiejętności kontroli wypróżnień,
• u dzieci starszych rozpoczynających naukę w szkole.

Wśród dość częstych przyczyn zaparć nawykowych wymienia się także:

• dietę ubogoresztkową, 
• odwodnienie, 
• siedzący tryb życia, 
• zbyt wczesne wprowadzenie do diety niemowlęcia mleka krowiego lub pokarmów stałych, zaburzenia psychiczne (depresja, anoreksja). 

Do leków, których zażywanie najczęściej prowadzi do utrudnionego oddawania stolca należy wymienić: leki sympatykomimetyczne, leki antycholinergiczne, psychotropy, preparaty żelaza, opiaty, przedawkowanie witaminy D. Postuluje się również udział czynników genetycznych w występowaniu zaparć nawykowych.

Zaparcia nawykowe – objawy

Dzieci cierpiące z powodu zaparć czynnościowych często zgłaszają bóle brzucha, wzdęcia, uczucie niepełnego wypróżniania. Obserwuje się także zaburzenia łaknienia (brak apetytu), brudzenie bielizny. Podczas defekacji twardy stolec może uszkodzić delikatną śluzówkę jelit i być przyczyną krwawień z dolnego odcinka przewodu pokarmowego.

Uczucie przewlekłego zmęczenia, bóle głowy, osłabienie mogą być wynikiem endotoksemii, spowodowanej wchłanianiem toksycznych substancji z długo zalegających mas kałowych. Zaparciom nawykowym mogą towarzyszyć również mimowolne moczenie (ucisk zalegającego stolca na pęcherz moczowy) oraz infekcje dróg moczowych o charakterze wstępującym.

Zaparcia nawykowe – jak je rozpoznać?

Zaparcia nawykowe u większości dzieci rozpoznaje się na podstawie dokładnie zebranego wywiadu lekarskiego i badania fizykalnego. Badanie obejmuje oględziny okolic krocza i odbytu w poszukiwaniu nieprawidłowości anatomicznych, m.in. zmian zapalnych, szczelin, przetok oraz badanie per rectum, w którym oceniamy napięcie zwieracza odbytu i zaleganie stolca w odbytnicy. Do objawów alarmowych, których obecność wymaga wykluczenia przyczyn organicznych zaparć należą: opóźnione oddanie smółki, ból brzucha budzący dziecko w nocy, nieprawidłowy rozwój dziecka, brak efektów leczenia. 

W przypadkach wątpliwych wykonuje się badania dodatkowe:

• RTG przeglądowe jamy brzusznej,
• rektoskopię lub kolonoskopię – pozwalają na wykluczenie zmian organicznych jelit i pobranie wycinków do oceny mikroskopowej,
• test Hintona – służy do oceny czasu pasażu przez jelito grube,
• manometrię odbytu – jest to pomiar ciśnienia na wysokości odbytnicy i zwieraczy odbytu, służy do oceny czucia wypełnienia odbytnicy i reaktywności zwieraczy,
• elektromiografię mięśni dna miednicy – w neurogennych przyczynach zaparć.

Zaparcia nawykowe – jak się je leczy?

Zaparcia o charakterze nawykowym u dzieci wymagają zazwyczaj długotrwałej i kompleksowej terapii. Często niezbędna jest współpraca lekarzy różnych specjalności i psychologa. Nieocenionym elementem terapii jest wsparcie i zrozumienie ze strony rodziców na każdym etapie leczenia. Najlepsze efekty przynosi połączenie metod niefarmakologicznych oraz farmakoterapię.

Zaparcia nawykowe – domowe sposoby

Jak możemy pomóc dziecku leczyć zaparcia domowymi sposobami? Przede wszystkim warto zadbać o odpowiednio zbilansowaną dietę zawierającą produkty z dużą ilością błonnika. Błonnik zwiększa objętość stolca dzięki zdolności wiązania wody i pobudza motorykę jelit. Posiłki powinny być urozmaicone i smaczne, wzbogacone w warzywa i owoce. Stosowanie diety bogatoresztkowej może obniżać wchłanianie żelaza lub wapnia, dlatego należy rozważyć ich suplementację. Pamiętajmy również o odpowiednim nawodnieniu organizmu. Niewskazane są napoje słodzone i gazowane. W niektórych przypadkach zaparć u dzieci pomocny bywa napar z rumianku.  

Prawidłowa mikroflora jelitowa odgrywa znaczącą rolę w redukcji zaparć nawykowych u najmłodszych, z tego powodu warto stosować probiotyki dla dzieci. Zalecane jest zachęcanie dziecka do regularnej aktywności fizycznej, która pobudza motorykę jelit. Trening defekacyjny polega na regularnym uczęszczaniu do toalety o stałych porach dnia, głównie po posiłkach, aby wzmocnić odruch żołądkowo-okrężniczy i wyćwiczyć regularny rytm wypróżnień.

Zaparcia nawykowe – leczenie farmakologiczne

Pierwszym etapem leczenia farmakologicznego zaparć jest usunięcie zalegających mas kałowych, najczęściej za pomocą wlewki doodbytniczej. U dzieci poniżej 2. roku życia stosuje się wlewki z roztworu soli fizjologicznej lub laktulozy. U starszych pacjentów stosuje się makrogol, parafinę lub mieszankę fosforanową. W przypadku masywnych zaparć konieczne bywa ręczne wydobycie stolca.

Zaparcia nawykowe – leczenie podtrzymujące

Po oczyszczeniu jelit z zalegających mas kałowych, rozpoczyna się drugi etap leczenia zaparć – leczenie podtrzymujące. Jego celem są regularne wypróżnienia i przywrócenie prawidłowego odruchu defekacyjnego. Na tym etapie farmakoterapia prowadzona jest za pomocą leków o różnych mechanizmach działania i różnej drodze podania (doustnie, doodbytniczo).

Do leków stosowanych powszechnie w leczeniu zaparć nawykowych zarówno u dzieci, jak i dorosłych należą:

• preparaty zmiękczające masy kałowe (parafina, dokuzynian sodu),
• kontaktowe, pobudzające ścianę okrężnicy do zwiększonej sekrecji śluzu oraz zmniejszają wchłanianie wody i elektrolitów (bisakodyl, antranoidy),
• preparaty zwiększające objętość stolca (nasiona babki płesznika, siemię lniane),
• osmotyczne, zwiększające ilość wody w jelicie (laktuloza, makrogole).

Przewlekłe, niekontrolowane stosowanie leków przeczyszczających paradoksalnie może nasilić problem zaparć bądź być przyczyną groźnych dla życia działań niepożądanych, jak np. zaburzenia elektrolitowe. Leczenie podtrzymujące należy kontynuować co najmniej przez 2 miesiące. Leki należy odstawiać stopniowo, po osiągnięciu przez dziecko regularnych i prawidłowych wypróżnień.

Zaparcia nawykowe – czy można im zapobiegać?

Po zakończeniu leczenia najważniejsze jest utrzymywanie stałego rytmu wypróżnień i niezwlekanie z defekacją. Pomocne w tym jest utrzymanie diety bogatej w świeże warzywa i owoce, zwiększenie spożycia błonnika i odpowiednie nawodnienie. W przypadku nawrotu trudności w defekacji, szybkie włączenie makrogolu lub laktulozy przynosi pozytywne efekty.