Zaparcia u dzieci – przyczyny i leczenie. Domowe sposoby na zaparcia u dziecka

Zaparcia u dzieci to częsty problem, który w zdecydowanej większości przypadków ma charakter czynnościowy (nie jest wynikiem choroby). Objawia się m.in. rzadkimi wypróżnieniami, wstrzymywaniem stolca oraz bólem podczas defekacji. Jakie metody zastosować, by pomóc dziecku się wypróżnić? Kiedy zaparcia u dzieci mogą świadczyć o schorzeniu i wymagają diagnostyki?

Czym jest zaparcie? 

Zaparcie definiuje się jako oddawanie stolca w liczbie mniejszej niż 2 razy na tydzień. Stolce są wówczas twarde, dlatego dziecku trudno je wydalić, często maluch ma poczucie niepełnego wypróżnienia, zgłasza bóle brzucha (ból brzucha u dziecka) i wzdęcia. Pomocne w ustaleniu występowania zaparć jest porównanie kształtu i wyglądu mas kałowych z Bristolską Skalą Uformowania Stolca. Typ 1–3 występuje w zaparciach, typ 4–5 to norma, a typ 6 i 7 jest biegunkowy.  

Zgodnie z Kryteriami Rzymskimi IV, aby rozpoznać u dziecka zaparcie czynnościowe, muszą być spełnione minimum dwa z wymienionych objawów: 

U dzieci poniżej 4. roku życia przez minimum miesiąc: 

• ≤2 defekacje w tygodniu,
• nadmierne wstrzymywanie stolca,
• bolesne wypróżnienia lub twarde stolce w wywiadzie,
• obecność dużych ilości mas kałowych w odbytnicy,
• u dzieci kontrolujących wypróżnienia: 1 epizod nietrzymania w tygodniu,
• stolce o dużej średnicy.

U dzieci powyżej 4. roku życia raz w tygodniu przez minimum miesiąc: 

• ≤2 defekacje w toalecie w tygodniu, 
• ≥1 epizod nietrzymania stolca w tygodniu, 
• nasilona postawa retencyjna lub świadome wstrzymywanie defekacji w wywiadzie, 
• bolesna defekacja lub twarde stolce w wywiadzie, 
• duże masy kałowe w odbytnicy,
• stolce o dużej średnicy mogące zatkać toaletę.

Zaparcia u dzieci – przyczyny 

Zaparcia u dzieci najczęściej mają podłoże czynnościowe, a tylko 5–10% jest spowodowanych zaburzeniami organicznymi, takimi jak:

• choroba Hirschsprunga (objawy alarmowe to wczesny początek występowania –późne oddanie smółki po urodzeniu, występowanie schorzenia), 
• wady anatomiczne jelit (szczególnie należy to rozważyć, jeśli obecne są nieprawidłowości w obrębie szpary pośladkowej, okolicy krzyżowej i okołoodbytniczej),
• niedoczynność tarczycy, 
• hipokaliemia, 
• hiperkalcemia, 
• zaburzenia neurologiczne, 
• zapalenia nieswoiste jelit, 
• celiakia, 
• alergia pokarmowa, 
• zespół jelita drażliwego.  

U podłoża zaparć czynnościowych leży nieprawidłowa dieta, mała ilość spożywanych płynów, siedzący tryb życia. Dziecko najczęściej ze względu na wcześniejsze bolesne wypróżnienie próbuje powstrzymać defekację. W jelicie readsorbowana jest woda z mas kałowych, co sprawia, że stolec staje się suchy i twardy, a to utrudnia jego wydalenie. Nasila to już istniejący problem. U dziecka takie nawykowe wstrzymywanie stolca może objawiać się: krzyżowaniem nóg, stawaniem na piętach, napinaniem mięśni, kucaniem. Przerwa ono wtedy nagle dotychczasowe czynności, chowa się, ucieka do innych pomieszczeń. 

Zaparcia u dzieci – diagnostyka 

Podstawą diagnostyki zaparć jest dobrze zebrany wywiad i badanie przedmiotowe dziecka przez lekarza. W badaniu fizykalnym u dzieci z zaparciami czasami można stwierdzić guzki krwawnicze (hemoroidy), szczelinę odbytu, stany zapalne w okolicy odbytu, a w wywiadzie zakażenia układu moczowego. Jeśli występują niepokojące objawy, tj. np. krew w stolcu, zaburzenia wzrastania, gorączka, osłabione napięcie mięśniowe, poszerzenie obwodu brzucha, wymioty żółciowe czy też objawy wskazujące na chorobę Hirschsprunga lub wadę anatomiczną, należy poszerzyć diagnostykę m.in. o badania obrazowe przewodu pokarmowego.

Podstawowym badaniem jest USG jamy brzusznej, czasami konieczna jest kolonoskopia z pobraniem wycinków do badań histopatologicznych. Inne badania to manometria, test Hintona (czas pasażu znaczników przez przewód pokarmowy), wlew kontrastowy do jelita grubego. Dobór badań laboratoryjnych zależy od podejrzenia choroby, np. celiakia – przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej, NZJ – kalprotektyna, niedoczynność tarczycy – TSH, fT4.  

Zaparcia u dzieci – leczenie  

W leczeniu farmakologicznym zaparć u dzieci stosuje się środki przeczyszczające o różnym mechanizmie działania. Lekiem pierwszego rzutu są makrogole, które jako substancje osmotycznie czynne ściągają wodę do jelit i rozluźniają masy kałowe. Początkowo w celu odbarczenia podawane są w wyższej dawce (1–1,5g/kg/dobę przez max. 6 dni), potem w leczeniu podtrzymującym 0,2–0,8g/kg/dobę. Można je stosować u dzieci powyżej 6. miesiąca życia, nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego i nie wpływają na organizm ogólnoustrojowo. 

Jeśli dziecko w trakcie odbarczania nie reaguje na makrogole, można zastosować wlewki doodbytnicze (tzw. lewatywę) z solą fizjologiczną lub wlewkę fosforanową (powyżej 2. roku życia) lub czopek glicerynowy. W leczeniu podtrzymującym można podawać inny lek osmotycznie czynny, którym jest laktuloza, dostępna w postaci syropu, w dawce 1–2 g/kg co 12–24 h, można ją stosować u niemowląt. Jest dwucukrem składającym się z galaktozy i fruktozy, dlatego jej fermentacja może powodować wzdęcia i bóle brzucha. 
Leczenie podtrzymujące jest długotrwałe – zalecany czas to minimum 2 miesiące (w tym miesiąc z regularnym rytmem wypróżnień), leki należy odstawiać powoli.

Doraźnie (krótkotrwale) można zastosować środki stymulujące (drażniące śluzówkę jelita i pobudzające do perystaltyki): u starszych dzieci bisakodyl, senes, a u młodszych (powyżej 1. miesiąca życia) pikosiarczan sodu – nie dłużej niż 3 dni. Innym doraźnym lekiem jest rozmiękczająca stolec parafina ciekła (powyżej 4. roku życia, ze względu na ryzyko zachłyśnięcia się i w efekcie chemicznego zapalenia płuc) w dawce 1–3 ml/kg co 12–24h (max. 90 ml/24h).  

Domowe metody na zaparcia u dzieci 

Wśród domowych metod wspomagających leczenie farmakologiczne można wymienić przed wszystkim dietę bogatą w błonnik. Błonnik wiąże wodę w jelicie i pobudza jego perystaltykę – dlatego bardzo ważne jest także odpowiednie nawodnienie dziecka. Błonnik w nadmiarze i bez wcześniejszego leczenia odbarczającego z mas kałowych może działać zapierająco, nasilając dolegliwości związane z zaparciem. Należy pamiętać, że oprócz dobrego wpływu na florę jelitową, zmniejsza on wchłanianie takich substancji, jak: żelazo, cynk, wapń. Zalecane dzienne spożycie błonnika to 0,5 mg/kg (max. 35g). Innymi przyczynami zaburzeń motoryki może być mała ilość ruchu – zaparciom sprzyja siedzący tryb życia. Pomocne może być również zastosowanie probiotyków dla dzieci.

W przypadku pobrudzenia bielizny należy włączyć dziecko w działania – zmianę majteczek itp. Dziecko powinno czuć odpowiedzialność i niezależność, ale też wiedzieć, że w każdej chwili może liczyć na wsparcie rodzica. Motywująco działają kalendarzyki wypróżnień, gdzie dziecko przy pomocy naklejek odnotowuje swoje „toaletowe sukcesy”.

Przed wdrożeniem terapii należy zawsze skonsultować się z lekarzem.