Biegunka – najczęstsze przyczyny, leczenie, domowe sposoby

Choroby biegunkowe stanowią częsty powód zgłaszania się do lekarza. Ze względu na czas trwania objawów biegunkę dzielimy na ostrą i przewlekłą. Większość przypadków biegunki ostrej ma podłoże infekcyjne i samoograniczający się przebieg. Biegunki przewlekłe stanowią duże wyzwanie diagnostyczne, gdyż mogą wynikać z ciężkich chorób organicznych. W artykule przedstawiono najczęstsze przyczyny biegunek, sposoby ich leczenia oraz wskazówki, kiedy zachować odpowiednią czujność w przypadku wystąpienia rozwolnienia.

Biegunka – co to jest?

Biegunka (łac. diarrhoea), potocznie zwana rozwolnieniem, to zaburzenie prawidłowego rytmu defekacji, charakteryzujące się oddawaniem co najmniej trzech luźnych (wodnistych) stolców na dobę. Wyróżniamy trzy podstawowe mechanizmy biegunki:

• biegunka osmotyczna – spowodowana obecnością w świetle jelita niewchłanianych substancji osmotycznie czynnych,
• biegunka wydzielnicza (sekrecyjna) – w wyniku działania wirusów i enterotoksyn bakteryjnych dochodzi do nadmiernego wydzielania do jelita dużych ilości wody i elektrolitów,
• biegunka zapalna – powstaje wskutek uszkodzenia nabłonka jelit na skutek procesu chorobowego.

Ze względu na czas trwania wyróżniamy biegunkę ostrą (do 14 dni), przetrwałą (14-30dni) i przewlekłą (powyżej 30 dni). Według danych World Health Organization (WHO) corocznie około 2 bilionów osób dotyka biegunka. Szacunkowo co roku ostra biegunka występuje u 5-7% populacji, przewlekła zaś u 3-5%. W krajach uprzemysłowionych rzadko prowadzi do zgonu.

Biegunka ostra – najczęstsze przyczyny

Biegunka ostra najczęściej ma infekcyjny charakter i samoograniczający się przebieg. Zazwyczaj nie daje groźnych czy trwałych następstw.

Badanie mikrobiologiczne stolca nie jest konieczne do ustalenia rozpoznania. Zaleca się jego wykonanie w następujących przypadkach:

• ciężki przebieg choroby,
• biegunka krwista lub śluzowa,
• utrzymywanie się objawów ponad tydzień,
• u pacjentów odwodnionych i gorączkujących,
• w przypadku podwyższonych wskaźników stanu zapalnego (OB, CRP),
• u osób z chorobami współistniejącymi (niewydolność serca, nerek, z niewyrównaną cukrzycą, w podeszłym wieku),

Na etiologię bakteryjną wskazuje wykrycie w stolcu laktoferyny produkowanej przez granulocyty obojętnochłonne. W przypadku dodatniego testu laktoferynowego zaleca się poszerzenie diagnostyki o badanie bakteriologiczne kału. Warto zaznaczyć, że w 20-40 % przypadków nie udaje się wykryć patogenu wywołującego chorobę.

Biegunka a zatrucia pokarmowe

Okres inkubacji bakterii powodujących zakażenia pokarmowe jest krótszy niż w przypadku zakażeń wirusowych (dla Staphylococcus aureus wynosi on 2-7 h, dla Clostridium perfringens 8-16 h). Wśród drobnoustrojów odpowiadających za biegunki w zatruciach pokarmowych najczęściej wymienia się enterotoksyczne i enteropatogenne szczepy: E.coli, Vibro cholerae, Campylobacter jejuni, Salmonella, Clostridium difficile, Yersinia enterocolitica i Aeromonas spp. Drogami zakażenia mogą być: spożywanie niemytych warzyw i owoców, surowego mięsa, niepasteryzowanego mleka, picie nieprzegotowanej wody w krajach o niższym standardzie sanitarno-epidemiologicznym (biegunka podróżnych), kontakt ze zwierzętami.

Biegunki spowodowane zakażeniem bakteryjnym cechują niezbyt obfite stolce z domieszką śluzu i krwi, silne bóle brzucha, gorączka, złe samopoczucie. Rzadkim, ale niebezpiecznym powikłaniem zakażenia szczepami Escherichia coli O157:H7 jest zespół hemolityczno-mocznicowy. W większości przypadków dochodzi do samowyleczenia, jednak u 10-15% dochodzi do rozwoju niewydolności nerek, niedokrwistości hemolitycznej i trombocytopenii. W ciężkich przypadkach dołączają się zaburzenia neurologiczne.

Biegunka po antybiotyku i innych lekach

Biegunka poantybiotykowa to biegunka występująca podczas lub po stosowaniu antybiotyków. Dotyka 25-40% chorych w trakcie antybiotykoterapii. Najczęściej jest wynikiem przejściowych zaburzeń flory jelitowej, ma stosunkowo łagodny przebieg, a objawy ustępują krótko po odstawieniu leku. Biegunka poantybiotykowa spowodowana zakażeniem Clostridium difficile ma dużo cięższy przebieg. W grupie ryzyka znajdują się osoby powyżej 65. roku życia, leczone szpitalnie z powodu współistniejących chorób przewlekłych, gdy konieczne jest zastosowanie antybiotyków o szerokim spektrum działania przeciwbakteryjnego.
Obok antybiotyków znamy prawie 700 leków, których udokumentowanym, częstym działaniem niepożądanym jest rozwolnienie.

Wśród najczęściej wymienianych znajdują się:

• leki antyarytmiczne (B-blokery, diltiazem), 
• leki stosowane w leczeniu nadciśnienia (inhibitory konwertazy angiotensyny, diuretyki), 
• niesterydowe leki przeciwzapalne (większość dostępnych leków przeciwbólowych bez recepty),
• leki przeciwdepresyjne (inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny), 
• metformina stosowana w terapii cukrzycy II typu, 
• hormony tarczycy, 
• nadużywanie leków przeczyszczających. 

Biegunka przewlekła – przyczyny

W przeciwieństwie do biegunki ostrej, biegunka przewlekła ma mniej burzliwy przebieg. Toksyny, hormony, neuroprzekaźniki, kwasy żółciowe, cytokiny upośledzają mechanizmy wchłaniania jelitowe i/lub powodują nadmierną sekrecję elektrolitów i wody do światła jelita.

Wygląd stolców i charakter biegunki pozwalają ustalić wstępne rozpoznanie:

• biegunka sekrecyjna – w zaburzeniach wchłaniania węglowodanów (laktozy, fruktozy), na skutek nadużywania osmotycznych środków przeczyszczających (fosforany, laktuloza); stolce są bardzo obfite, wodniste, zwykle nie powodują bólu brzucha,
• biegunka osmotyczna – w chorobach endokrynnych (nadczynność tarczycy, choroba Addisona), przy nowotworach, guzach neuroendokrynnych (gastrinoma, rakowiak), na skutek nadużywania leków przeczyszczających; stolce są pieniste, tryskające,
• biegunka tłuszczowa – w zespołach złego wchłaniania (zespół krótkiego jelita, zespół przerostu bakteryjnego), w zespołach złego trawienia (niewydolność trzuski, cholestaza); stolce są połyskliwe, maziste o gnilnym zapachu,
• biegunka zapalna – w przebiegu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, chorobie Leśniowskiego–Crohna, chorobach infekcyjnych, zapalenie popromienne, nowotworach; obserwowane są biegunki z krwią.

Biegunka a nietolerancje pokarmowe i alergie

Inną przyczyną częstych biegunek są alergie i nietolerancje pokarmowe. Nadwrażliwość pokarmowa, w której udział biorą mechanizmy immunologiczne nazywamy alergią pokarmową, natomiast wszystkie pozostałe określane są mianem nietolerancji pokarmowej. Mediatorem odpowiedzialnym za objawy alergii jest histamina. Alergia pokarmowa najczęściej pojawia się po spożyciu mleka krowiego, jaj, ryb, skorupiaków, soi, pszenicy, orzeszków ziemnych. Dobrym przykładem alergii pokarmowej jest celiakia (choroba trzewna), będąca wynikiem alergii na gluten zawarty w pokarmach. Klasyczna postać choroby manifestuje się biegunkami, wzdęciami, ubytkiem masy ciała i objawami zespołu złego wchłaniania. Usunięcie glutenu z diety prowadzi do ustąpienia objawów. 

Nietolerancja pokarmowa jest niealergiczną reakcją organizmu na spożywany pokarm. Objawy, takie jak: rozwolnienie, wzdęcia, bóle brzucha, nudności czy wymioty wynikają z braku możliwości strawienia lub wchłaniania pewnych składników zawartych w pokarmach. Wymienić możemy tu: nietolerancję laktozy i glukozy, nietolerancję histaminy czy nietolerancje fruktozy.

Inne przyczyny biegunki

Wśród innych przyczyn biegunek wyróżnia się:

1. U kobiet zmiany hormonalne mogą również powodować biegunki. Pacjentki często zgłaszają występowanie biegunki przed okresem lub podczas okresu. Przyczyna tego zjawiska jest najprawdopodobniej wzmożona kurczliwość macicy wpływająca na przyśpieszenie pasażu jelitowego oraz zwiększone stężenie estrogenów i zmniejszona ilość progesteronów podczas drugiej fazy cyklu menstruacyjnego. Hormony zwane prostaglandynami są odpowiedzialne za biegunkę u kobiet przed porodem.
2. Biegunki i bóle brzucha mogą być również konsekwencją stresu. Związane jest to z nadmiernym wydzielaniem kwasów trawiennych pod wpływem adrenaliny.
3. Nadmierne spożycie alkoholu szczególnie wysokoprocentowego prowadzi do uszkodzenia enterocytów (komórek jelita cienkiego) zaburzając proces trawienia i wchłaniania pokarmów czego wynikiem jest biegunka po alkoholu. 
4. U osób podróżujących do krajów o niskim reżimie sanitarnym, narażonych na spożywanie nieprzegotowanej wody, niemytych warzyw i owoców przyczyną biegunki mogą być zakażenia pasożytnicze.

Biegunka – objawy towarzyszące. Które powinny zaniepokoić?

Warto zwrócić uwagę na obecność patologicznych domieszek w stolcu, tj. krew, śluz, ropa, niestrawione resztki pokarmowe, fragmenty pasożytów jelitowych. Przykładowo krew w stolcu może być zarówno powikłaniem choroby hemoroidalnej, jak i rozwijającego się w świetle jelita nowotworu.

Biegunka w ciąży często wzbudza niepokój przyszłej mamy. Zwykle nie jest to groźny objaw i wynika ze zmian hormonalnych. Jeśli jednak biegunka przedłuża się, towarzyszą jej silne bóle brzucha bądź wymioty konieczna jest konsultacja lekarska.

Biegunka u niemowląt bardzo szybko może doprowadzić do zagrażającego życiu odwodnienia. Należy uważnie obserwować dziecko w poszukiwaniu cech mogących o nim świadczyć (mniejsza ilość moczu, płacz bez łez, zapadnięte ciemiączko, suche śluzówki, zmiana zachowania dziecka). W przypadku wystąpienia takich niepokojących objawów, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem.

Biegunka – leczenie. Leki na biegunkę

Ponieważ ostra biegunka zwykle ustępuje samoistnie, podstawą leczenia jest utrzymanie dobrego stanu nawodnienia. W większości przypadków zaleca się nawadnianie doustne, wskazaniami do nawadniania dożylnego są: ciężkie odwodnienie, ciężki stan ogólny chorego, uporczywe wymioty, niedrożność porażenna jelit. Wśród doustnych roztworów nawadniających zwanych elektrolitami (ORS, oral rehydration solutions) zalecane są płyny zawierające sole mineralne i glukozę o niskiej os molarności. W aptece istnieje wiele gotowych preparatów, a w sytuacjach awaryjnych możemy przygotować go w domu, dodając do litra przegotowanej i ostudzonej wody płaską łyżeczkę soli kuchennej i 8 płaskich łyżeczek cukru.

Istotnym elementem jest wczesne włączenia żywienia doustnego (obowiązuje dieta lekkostrawna), które korzystnie wpływa na przywrócenie prawidłowej czynności jelit i skraca czas trwania choroby.

Probiotyki i prebiotyki zalecane są przede wszystkim w leczeniu biegunki związanej ze stosowaniem antybiotyków. Antybiotyki stosowane są w leczeniu biegunki podróżnych, wykazują skuteczność w skracaniu czasu jej trwania. Lekami pierwszego wyboru w tym przypadku są fluorochinolony. Wytyczne nie zalecają stosowania węgla aktywowanego w leczeniu biegunki z uwagi na brak wystarczających dowodów na jego skuteczność.

Leczenie biegunki przewlekłej zależne jest od przyczyny.

Biegunka – domowe sposoby. Co jeść przy biegunce?

Ogólne zasady postępowania w biegunce ostrej polegają na zapobieganiu odwodnienia i utracie elektrolitów. Po nawodnieniu można stopniowo włączać lekkostrawne potrawy, tj. kleik ryżowy z dodatkiem marchwi, ryż biały rozgotowany, krupniki z drobnymi kaszami, pieczone jabłko. W miarę poprawy można stopniowo dodawać kolejne dania. W menu przy biegunce zakazane są potrawy ciężkostrawne, smażone, produkty wędzone, konserwowane, słodycze, gazowane słodzone napoje.

Przeczytaj więcej na temat diety przy biegunce.

Dieta przy biegunce przewlekłej uzależniona jest od jej rodzaju oraz przyczyny, dlatego warto skorzystać z porady dietetyka, który dobierze dietę indywidualnie. W przypadku nietolerancji laktozy należy zrezygnować z mleka i jego przetworów, zastępując je produktami bezlaktozowymi, a u osób z celiakią zabronione są produkty z pszenicą, żytem jęczmieniem i owsem. Zalecanymi metodami obróbki termicznej jest przygotowywanie posiłków na parze, gotowanie w wodzie, pieczenie w piekarniku.