Celiakia – przyczyny, objawy, leczenie. Dieta przy nietolerancji glutenu

Celiakia – co to za choroba? 

Celiakia, inaczej choroba trzewna, to autoimmunologiczna choroba o podłożu genetycznym. Wbrew wielu przekonaniom jest chorobą trwającą całe życie, nie da się jej wyleczyć. Charakteryzuje się trwałą nietolerancją białka zapasowego zbóż – glutenu, obecnego w pszenicy, życie i jęczmieniu. W przypadku osób chorujących na celiakię gluten działa toksycznie, prowadząc do zaniku kosmków jelitowych jelita cienkiego, odpowiedzialnych za wchłanianie składników odżywczych. W następstwie obserwuje się występowanie szeregu objawów klinicznych. 

U kogo występuje celiakia? Czynniki ryzyka, grupy narażone na chorobę 

Teoretycznie choroba może ujawnić się w każdym wieku. Wykrywa się ją zarówno u małych dzieci, jak i u osób dorosłych. Dwa razy częściej celiakię rozpoznaje się u kobiet. Jak wynika z danych naukowych, choroba częściej występuje u osób równolegle cierpiących na: 

• cukrzycę typu 1,
• autoimmunologiczne choroby tarczycy, 
• zespół Downa,
• zespół Turnera, 
• zespół Williamsa, 
• niedobór całkowitego IgA. 

Postacie celiakii. Objawy i przebieg choroby trzewnej 

Celiakia może objawiać się z rozmaity sposób. Do niedawna sądzono, że podstawowym sygnałem jej obecności jest przewlekła biegunka i spadek masy ciała. Są to jednak objawy tzw. celiakii jawnej klasycznej, stwierdzanej głównie w przypadku małych dzieci, kobiet w ciąży czy osób starszych, występującej w zaledwie 10% diagnoz. U pozostałych 90%, objawy mogą być zupełnie niekojarzone z celiakią. 

Objawy celiakii: 

1. jawnej, pełnoobjawowej:  

• bóle i wzdęcia brzucha; powiększenie się obwodu brzucha; 
• biegunka tłuszczowa lub wodnista, ale czasem zaparcie; 
• zmniejszenie masy ciała; 
• zaburzenia rozwoju, w tym niski wzrost; 
• zmiany w usposobieniu (nadpobudliwość albo łatwa męczliwość, apatia, stany depresyjne); 
• niedokrwistość z niedoboru żelaza niepoddająca się leczeniu farmakologicznemu; 
• stałe uczucie zmęczenia 

2. skąpoobjawowej: 

• niespecyficzne, pozajelitowe, często pojedyncze objawy 

3. utajonej: 

• postać, w której stwierdza się obecność przeciwciał we krwi, ale brak zmian jelitowych i objawów choroby. Bywa, że z biegiem czasu postać ta zmienia się w pełno- albo skąpoobjawową.  

Diagnostyka celiakii  

Diagnostyka choroby trzewnej opiera się na skojarzeniu wyników badań zarówno serologicznych (badań z krwi), jak i histopatologicznych (biopsja jelita cienkiego) oraz klinicznych.  

W pierwszej kolejności lekarz pierwszego kontaktu powinien skierować pacjenta do gastroenterologa. Ten zleca wykonanie badań krwi polegających na oznaczeniu: 

• przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej w klasie IgA (tTG IgA); 
• całkowitego poziomu przeciwciał w klasie IgA. 

Jeśli u pacjenta stwierdza się niedobór przeciwciał w klasie IgA, równolegle należy wykonać badanie przeciwciał: 

• przeciwko transglutaminazie tkankowej w klasie IgG (tTG IgG); 
• przeciwko deaminowanym peptydom gliadyny w klasie IgG (DGP IgG). 

Dodatkowo, można jeszcze wykonać oznaczenie przeciwciał przeciwko endomysium (EmA IgA).  

W 2020 r. Europejskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (ESPGHAN) opublikowało aktualne wytyczne dotyczące diagnostyki celiakii wśród dzieci. Na ich podstawie stwierdza się, że choroba może być prawidłowo rozpoznana bez wykonywania biopsji jelita cienkiego w sytuacji, gdy spełnione są dwa warunki: 

• poziom przeciwciał tTG IgA musi przewyższać górną granicę normy laboratoryjnej przynajmniej 10 razy; 
• w innej, niezależnej próbce krwi małego pacjenta musi wyjść pozytywny wynik przeciwciał EmA IgA. 

Leczenie celiakii – dieta bezglutenowa. Co jeść przy celiakii?  

Leczenie celiakii polega na stosowaniu do końca życia diety bezglutenowej. Ponieważ bezpośrednio po zdiagnozowaniu choroby, kosmki jelitowe pacjenta są zwykle mocno zniszczone, zaleca się, aby początkowo dieta bezglutenowa miała charakter łatwostrawny, tj. z wyłączeniem produktów wzdymających, kapustnych, owoców pestkowych, tłustych serów, śmietany, mięs, konserw oraz potraw smażonych. Często rekomenduje się równocześnie dietę bezmleczną bądź przynajmniej bezlaktozową. Gdy kosmki się zregenerują, dieta powinna zostać dostosowana do wieku i spełniać zasady normalnego, racjonalnego żywienia – jak dla ludzi zdrowych. Pacjent dalej może jeść np. makaron czy dania mączne, ale tylko na bazie surowców/produktów bezglutenowych. 

Produkty niezawierające glutenu: 

• produkty zbożowe: zboża naturalnie bezglutenowe tj. ryż, kukurydza, gryka, proso, amarantus, quinoa, sorgo, tapioka; kasze ze zbóż naturalnych (np. kasza jaglana); mąki, płatki ryżowe, makarony i pieczywo oznaczone lub opisane jako bezglutenowe; 
• mięso, ryby, jaja: świeże, nieprzetworzone mięso, ryby, jaja; wędliny oznaczone lub opisane jako bezglutenowe; 
• mleko i przetwory: mleko świeże, UHT, zagęszczone, w proszku, kefir, maślanka, jogurt naturalny, twaróg naturalny, ser żółty;  
• tłuszcze: masło, smalec, oleje roślinne, oliwa z oliwek, masło orzechowe; 
• warzywa i owoce: wszystkie świeże, nieprzetworzone; 
• cukier, słodycze: cukier, miód, syrop klonowy; ciastka, ciasta oznaczone lub opisane jako bezglutenowe; 
• napoje: herbata i kawa naturalna, soki owocowe, wody mineralne, napary z ziół, czysty alkohol (wódka, rum), wino, piwo bezglutenowe; 
• przyprawy: sól, pieprz ziarnisty, zioła, ocet winny, spirytusowy, jabłkowy, bezglutenowy sos sojowy; 
• inne: bezglutenowy proszek do pieczenia, soda oczyszczona, drożdże. 

Produkty zawierające gluten: 

• produkty zbożowe: pszenica i wszystkie jej odmiany, tj. orkisz, samopsza, żyto, zwykły owies; mąki, makarony, kasze, wypieki, dania z wymienionych zbóż (w tym tradycyjne naleśniki, kopytka, pizza, bułka tarta); 
• mięso, ryby, jaja: produkty i dania panierowane, przetwarzane z dodatkiem mąk zawierających gluten (np. pasztety); 
• mleko i przetwory: napoje i desery mleczne z dodatkiem słodu jęczmiennego, płatków, otrębów zbożowych; 
• warzywa i owoce: zasmażane, zagęszczane mąką; 
• cukier, słodycze: wypieki na tradycyjnym proszku do pieczenia, na mąkach zawierających gluten; 
• napoje: kawa zbożowa, kakao i kawa z dodatkiem kawy zbożowej, napoje owsiane i słodzone słodem jęczmiennym, napoje i „śmietanki” wegańskie, piwo; 
• przyprawy: zwykły sos sojowy, zakwas z mąk zawierających gluten, prażona cebulka; 
• inne: seitan, proszek do pieczenia, komunikanty i opłatki świąteczne. 

Od 2016 roku wymagania dla oznakowania żywności bezglutenowej są regulowane przez przepisy rozporządzenia Komisji UE nr 828/2014 z dn. 30.07.2014 r. Na tej podstawie za produkt bezglutenowy uważa się produkt, który nie zawiera glutenu w ilości większej niż 20 mg/kg (20 ppm). Taki produkt powinien zostać opisany jako „bezglutenowy”, a także dodatkowo opatrzony licencjonowanym znakiem Przekreślonego Kłosa, co oznacza, że produkt jest regularnie badany, a jego zakład produkcyjny audytowany pod katem norm bezpieczeństwa przez zewnętrznych audytorów. Warto podkreślić, że w świetle przepisów prawa sformułowania „bez glutenu” czy „naturalnie bezglutenowy” nie oznaczają produktu bezglutenowego. 

Celiakia – konsekwencje zdrowotne i możliwe powikłania 

Nieleczona celiakia może prowadzić do rozwinięcia się wielu poważnych powikłań, w tym: 

• zaburzeń wchłaniania:

– zmiany kostne, w tym osteoporoza,

– zaburzenia płodności, 

– wyższe ryzyko poronień, 

– niedobór masy ciała, niski wzrost u dzieci,

– anemia z niedoboru żelaza oporna na leczenie preparatami tego pierwiastka, 

• zaburzeń psychicznych (drażliwość, apatia, stany lękowe itp.),
• zaburzeń neurologicznych (ataksja, neuropatia obwodowa, epilepsja), 

- zwiększonego ryzyka współwystąpienia chorób o podłożu autoimmunologicznym (cukrzycy typu 1, chorób tarczycy, reumatoidalnego zapalenia stawów),

- zwiększonego ryzyka zachorowania na choroby nowotworowe gardła, przełyku, jelita cienkiego. 

Celiakia a ciąża 

Jak już wcześniej wspomniano, niewłaściwie prowadzona celiakia może stać się przyczyną trudności w zajściu w ciążę. Niedokrwistość z niedoboru żelaza, obserwowana w przebiegu choroby, może także być powodem problemów z jej utrzymaniem. Z powodu anemii stwierdza się m.in. opóźniony wzrost płodu, wyższe ryzyko przedwczesnego porodu oraz powikłań okołoporodowych, jak również niedokrwistość u noworodka. 

Celiakia a nieceliakalna nadwrażliwość na gluten 

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten stanowi dosyć kontrowersyjne schorzenie, przypisywane jest ono chorym, u których wykluczono celiakię oraz alergię na pszenicę. W jej przebiegu stwierdza się występowanie zaburzeń żołądkowo-jelitowych, takich jak wzdęcia, bóle brzucha i biegunka, jak również nieprawidłowości spoza przewodu pokarmowego, tj. bóle głowy, stany depresyjne, bóle mięśni itp. Objawy te zwykle ustępują lub zanikają po wprowadzeniu diety bezglutenowej.  

Aktualnie diagnostyka nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten polega przede wszystkim na wykluczeniu celiakii i alergii na pszenicę oraz kolejno na wprowadzeniu diety bezglutenowej. Jeśli po takiej interwencji objawy ustąpią, a próba prowokacji spowoduje ich nawrót, choroba może zostać potwierdzona. Idealnie byłoby, gdyby prowokacje pokarmową przeprowadzić metodą podwójnej lub przynajmniej pojedynczej, ślepej próby.