Ostropest plamisty — na wątrobę, trawienie i piękną skórę

Ostropest plamisty (Silybum marianum) to roślina lecznicza należąca do rodziny Asteraceae. Naturalnym obszarem jego występowania są rejony Europy Południowej, Afryki Północnej, Azji Środkowo-Zachodniej, Madery oraz Wysp Kanaryjskich, skąd roślina uległa rozprzestrzenieniu na inne kontynenty. W Polsce prowadzi się uprawy Silybum marianum, aby uzyskać cenny surowiec farmaceutyczny i kosmetyczny, jakim są owoce ostropestu Fructus silybi mariani. Roślina wymaga dobrze nasłonecznionego stanowiska wzrostu oraz żyznej i przepuszczalnej gleby. W formie zdziczałej porasta nieużytki i ugory, możemy ją także spotkać w przydomowych ogrodach. Ostropest plamisty często porównywany jest do ostu ze względu na podobieństwo budowy. Roślina posiada palowy system korzeniowy (korzeń główny, od którego odchodzą korzenie boczne). Ma prostą, wznoszącą się łodygę, która w sprzyjających warunkach klimatycznych osiąga nawet 2 m wysokości. W górnej części łodygi znajdują się rozgałęzienia. Liście ostropestu są bezogonkowe, w kolorze ciemnozielonym. Charakteryzują się marmurkowym wzorem na swojej powierzchni oraz kolczastym brzegiem. Kształt liści określany jest jako szerokoeliptyczny bądź odwrotnie jajowaty. Roślina kwitnie w miesiącach wakacyjnych (lipiec-sierpień). Kwiaty ostropestu plamistego są zebrane w kwiatostany o typie koszyczków. Kwiaty są rurkowate i mają purpuroworóżowy kolor. Wielkość koszyczków to około 4-5 cm. Wokół kwiatostanów umieszczone są kolczaste łuski okrywy. Owocem ostropestu jest owalna i spłaszczona, ciemna, szarobrązowa niełupka zaopatrzona w puch kielichowy w kolorze żółtoszarym (długość owocu to 5-7 mm).

Nazwa łacińska Silybum marianum ma swoje korzenie w legendzie o Matce Boskiej uciekającej z małym Jezusem przed królem Herodem. Według legendy podczas karmienia piersią mleko Maryi poplamiło przydrożny oset, który zamienił się w ostropest z białym wzorem na swoich liściach.

Ostropest plamisty Silybum marianum to ceniona roślina lecznicza wykorzystywana w farmakologii, dermatologii oraz kosmetyce. Surowcem farmaceutycznym ostropestu są dojrzałe owoce rośliny pozbawione puchu kielichowego – Silybi mariani fructus (inaczej Cardui mariae fructus). W Polsce uprawy ostropestu plamistego rozpoczęły się w latach 70. XX wieku. Ekstrakty z owoców ostropestu znajdują się w wielu produktach dostępnych na rynku farmaceutycznym: lekach, suplementach diety oraz w kosmetykach. Produkty lecznicze z Silybi mariani fructus występują w postaci tabletek, drażetek, kapsułek, płynu doustnego oraz kropli. Wskazania do ich stosowania to stany rekonwalescencji po toksyczno-metabolicznych uszkodzeniach wątroby, przewlekłe stany zapalne wątroby, marskość wątroby, wspomaganie pracy narządu po przebyciu zatruć ostrych i chorób wątroby, a także niestrawność objawiająca się odbijaniem i wzdęciami. Niektóre leki są zarejestrowane jako pomocnicze środki obniżające poziom trójglicerydów i cholesterolu we krwi (prewencja chorób układu krążenia) oraz jako środki ułatwiające trawienie w zespole jelita drażliwego i w niedostatecznym wydzielaniu soku żołądkowego i żółci. Na rynku farmaceutycznym istnieje również wiele suplementów diety bazujących na ekstrakcie z Silybum marianum. Przede wszystkim są to środki poprawiające funkcjonowanie wątroby oraz trawienie. Ostropest jest również składnikiem suplementów diety na prawidłowe funkcjonowanie stawów oraz środków dietetycznych wspomagających zdrowie kobiet karmiących piersią (utrzymanie zdrowych kości, zmniejszenie uczucia zmęczenia i znużenia).

Ostropest plamisty znajdziemy w składzie licznych kosmetyków, m.in. w kremach i emulsjach przeciwstarzeniowych do twarzy, kremach pod oczy, preparatach na zaczerwienienia twarzy, w kosmetykach przeciwtrądzikowych, w szamponach, odżywkach i maskach do włosów, w żelach pod prysznic i emulsjach do higieny intymnej, w olejkach do ciała, w pomadkach ochronnych i balsamach do ust. Substancje czynne Silybum marianum działają silnie antyoksydacyjnie, niwelując wolne rodniki odpowiedzialne za starzenie się skóry, dlatego często stanowią składniki kremów anti-aging. Roślina wykazuje działanie przeciwzapalne oraz przeciwbakteryjne, stąd uzasadniony jest jej dodatek w różnych kosmetykach do skóry trądzikowej (kremy, koncentraty przeciwko niedoskonałościom, żele do mycia twarzy). Olej pozyskiwany z owoców ostropestu plamistego stanowi cenne źródło łatwo wchłanianej przez naskórek witaminy E, a także kwasów tłuszczowych i fitosteroli. Składniki te odżywiają skórę i łagodzą podrażnienia. Flawonolignany zawarte w owocach ostropestu plamistego chronią skórę przed szkodliwym wpływem promieniowania UV i przyspieszają regenerację uszkodzonego naskórka. Producenci dodają więc ostropest do kremów z filtrami UV, a także do podkładów kosmetycznych i środków na przebarwienia posłoneczne. W preparatach do włosów wykorzystuje się wzmacniające działanie ostropestu na cebulki włosowe oraz zdolność rośliny do regulacji pracy gruczołów łojowych. Są to więc kosmetyki przydatne w walce z wypadaniem włosów oraz nadmiernym przetłuszczaniem się skóry głowy. Emulsje do higieny intymnej wzbogacone Silybum Marianum Extract nawilżają, koją i chronią błonę śluzową.

Sylimaryna jest substancją słabo rozpuszczalną w wodzie, stąd skuteczniejsze w terapii ziołowej są wyciągi alkoholowe z ostropestu plamistego. Przykładowe przepisy:

• Nalewka: sproszkowane owoce ostropestu zalewamy alkoholem 40% w proporcji 1:10, a następnie zostawiamy na około 20 dni i regularnie wstrząsamy. Po upływie 3 tygodni całość należy przefiltrować. Przyjęte dawkowanie: 3 razy dziennie po 15-25 kropli w zaburzeniach trawienia.
• Odwar: 1 łyżeczkę sproszkowanych owoców ostropestu (3-5 g) zalewamy szklanką wody i całość gotujemy około 10 minut. Po tym czasie zdejmujemy z ognia i pozostawiamy na kwadrans. Całość należy przecedzić. Przykładowe dawkowanie w przypadku schorzeń wątroby: 3 razy dziennie szklanka odwaru.

Surowcem farmaceutycznym ostropestu plamistego są dojrzałe owoce pozbawione puchu kielichowego – Silybi mariani fructus. Niełupki ostropestu stanowią bogactwo licznych związków biologicznie czynnych. Do głównych substancji czynnych zaliczamy flawonolignany zwyczajowo nazywane sylimaryną. Należą do nich: sylibina zwana także flawobiną (1,31-1,78%), izosylibina A i B (0,27-0,39%), sylidianina (0,69-0,99%), sylikrystyna oraz taksyfolina (0,26-0,36%). Pozostałe składniki owoców to fitosterole (kampesterol, beta-sitosterol, lanosterol, stigmasterol), flawony (apigenina, luteolina, chrysoeriol, eriodykcjol), flawonole (kemferol, kwercetyna), flawanony (toksyfolina), glikozydy fenolowe, witaminy (E, F, C,K), garbniki, substancje śluzowe, kwasy organiczne oraz związki mineralne.

Flawonolignany zawarte w Silybi mariani fructus wykazują działanie hepatoprotekcyjne. Chronią komórki wątrobowe przed działaniem substancji uszkadzających (toksycznych) oraz wspomagają regenerację już uszkodzonego narządu. Wynika to z ich aktywności przeciwutleniającej, przeciwzapalnej i przeciwwirusowej. Sylimaryna ma zdolność hamowania wnikania ksenobiotyków i substancji toksycznych (m.in. etanolu, paracetamolu, mikotoksyn, np. toksyny ze sromotnika i α-amanityny z zielonych części Amanita phalloides, chloroformu, eteru, czterochlorku węgla) do komórek wątrobowych poprzez wzmocnienie struktury błony komórkowej hepatocytów. Spowalnia także procesy włóknienia komórek narządu poprzez zmniejszenie odkładania się kolagenu (również w obrębie nerek i mięśnia sercowego). Sylimaryna niweluje wolne rodniki tlenowe oraz hamuje procesy utleniania fosfolipidów komórek wątrobowych przez wpływ na poziom glutationu wewnątrzkomórkowego. Działanie przeciwzapalne sylimaryny wynika z blokowania enzymu lipooksygenazy, a także z hamującego wpływu na procesy tworzenia się prostaglandyn i prozapalnych leukotrienów. Flawonolignany usprawniają procesy trawienne poprzez pobudzenie procesu syntezy i uwalniania żółci (właściwości żółciotwórcze i żółciopędne) oraz regulacji pasażu jelitowego (duże dawki sylimaryny mogą powodować biegunki). Zapobiegają także tworzeniu się złogów i kamieni żółciowych. Wykazano skuteczność przeciwwirusową sylimaryny wobec wirusa zapalenia wątroby typu C (HCV). Sylimaryna pobudza syntezę protein rybosomalnych hepatocytów poprzez stymulujący wpływ na jąderkową polimerazę A. Powoduje to zwiększenie zdolności regeneracyjnych komórek wątrobowych.

Flawonolignany zawarte w ostropeście plamistym hamują reakcje zapalne i mogą być wykorzystane zarówno w terapii zewnętrznej (choroby skóry, stany zapalne jamy ustnej, choroby przyzębia, rany i oparzenia), jak i wewnętrznie w celu poprawy funkcjonowania stawów.

Badania z wykorzystaniem zwierząt laboratoryjnych wykazały, że ekstrakt z owoców ostropestu plamistego ma działanie immunomodelujące. Roślina powodowała wzrost odporności gryzoni, która wynikała ze zwiększenia liczby limfocytów grasicozależnych T oraz interleukin przy jednoczesnym spadku liczby wszystkich typów immunoglobulin.

Obecnie wiele przeprowadzanych badań koncentruje się na właściwościach przeciwnowotworowych flawonolignanów ostropestu plamistego. Jak udowodniono, sylimaryna blokuje procesy angiogenezy, czyli tworzenia się naczyń krwionośnych w przypadku rozwoju zmiany nowotworowej, działa antyproliferacyjnie w stosunku do linii komórkowej raka jelita grubego, zwiększa siłę działania niektórych chemioterapeutyków (m.in. doksorubicyny, cisplatyny i karboplatyny), indukuje apoptozę komórek nowotworowych raka jamy ustnej oraz nowotworu prostaty.

Sylimaryna zawarta w Silybi mariani fructus wykazuje działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Siła działania przeciwko drobnoustrojom jest zależna od stężenia ekstraktów z owoców ostropestu plamistego. Wykazano skuteczność flawonolignanów wobec bakterii gram-dodatnich i gram-ujemnych oraz wobec metycylinoopornych szczepów gronkowca złocistego Staphylococcus aureus. Do bakterii, wobec których ekstrakty z ostropestu okazały się być skuteczne, należą m.in. Bacillus subtilis, Bacillus cereus, Escherichia coli, Enterococcus faecalis oraz Pseudomonas aeruginosa. Udokumentowano działanie przeciwgrzybiczne sylimaryny wobec grzybów pleśniowych (rodzaj Aspergillus i Penicillium) oraz drożdżoidalnych (Geotericum candidum).

Nowe aspekty wykorzystania ostropestu plamistego obejmują jego działanie nefroochronne, neuroprotekcyjne, przeciwcukrzycowe i przeciwastmatyczne. Sylimaryna podawana podczas chemioterapii ograniczała uszkodzenia komórek nerkowych oraz zmniejszała już powstałe uszkodzenia struktur nefronów (badania przedkliniczne). Jej właściwości ochronne zauważono także podczas radioterapii nerek. Badania kliniczne wykazały zdolność sylimaryny do zmniejszania insulinooporności tkankowej, zapobiegania neuropatii i retinopatii. Trwają badania nad wykorzystaniem substancji czynnych Silybi mariani fructus w terapii choroby Alzheimera i stwardnienia rozsianego.

Olej pozyskiwany z owoców ostropestu plamistego jest szeroko wykorzystywany w dermatologii oraz kosmetyce. Jego właściwości wynikają z obecności substancji, takich jak naturalna, dobrze wchłaniana przez naskórek witamina E, fitosterole roślinne oraz kwasy tłuszczowe (42-54% kwasu linolowego oraz 21-36% kwasu oleinowego). Sylimaryna reguluje proces rogowacenia gruczołów łojowych, co może być wykorzystane w leczeniu łuszczycy i innych chorób skórnych.

Dawkowanie produktów leczniczych zawierających ekstrakt z owoców ostropestu plamistego:

• Sylimarol – tradycyjny produkt leczniczy zawierający wyciąg suchy z łusek ostropestu (Silybi mariani fructus extractum siccum) w ilości 50 mg (Sylimarol 35), 100 mg (Sylimarol 70) bądź 214,3 mg (Sylimarol Vita 150). Wskazaniami do jego stosowania są stany rekonwalescencji po toksyczno-metabolicznych uszkodzeniach wątroby, spowodowanych m.in. czynnikami toksycznymi (np. alkohol, środki ochrony roślin), oraz niestrawność. Stosowany jest też jako lek wspomagający po przebytych ciężkich zatruciach organu bądź innych schorzeniach wątroby. Zalecana jest terapia trwająca od 2-4 tygodni do 6 miesięcy, zakres dawek powinien mieścić się w przedziale dziennym od 200 do 400 mg sylimaryny. Tabletki przyjmuje się 3 razy dziennie, w regularnych odstępach czasowych. Długość kuracji i dawkowanie powinno być skonsultowane z lekarzem prowadzącym. Lek nie jest wskazany dla dzieci, kobiet ciężarnych i matek karmiących ze względu na brak badań dotyczących bezpieczeństwa.
• Sylicynar – połączenie wyciągu suchego z łuski ostropestu (Silybi mariani fructus extractum siccum) w ilości 28,6 mg oraz wyciągu suchego z karczocha. Lek doustny w postaci tabletek, którego skuteczność opiera się na długim okresie stosowania i doświadczeniu. Tabletki przyjmuje się 3 razy dziennie w określonych wskazaniach, tj. w stanach po toksyczno-metabolicznych uszkodzeniach wątroby, w zaburzeniach czynności wątroby i przy podwyższonym stężeniu lipidów w surowicy krwi. Przeciwwskazaniem dla leku jest niedrożność dróg żółciowych. Lek nie jest wskazany dla dzieci, kobiet ciężarnych i matek karmiących ze względu na brak badań dotyczących bezpieczeństwa.
• Legalon 140 – kapsułki zawierające wyciąg suchy z łuski ostropestu w ilości 173-186,7 mg (Silybi mariani fructus extractum siccum). Lek ordynowany jest w przypadku uszkodzenia wątroby na skutek działania substancji toksycznych, w przypadku marskości wątroby oraz w przewlekłych schorzeniach zapalnych narządu. Czas trwania terapii ustala lekarz. Kapsułki przyjmuje się zwyczajowo 3 razy na dobę, a następnie dawki są zmniejszane do dawek podtrzymujących. Lek nie jest wskazany dla dzieci, kobiet ciężarnych i matek karmiących ze względu na brak badań dotyczących bezpieczeństwa.
• Lagosa – tabletki drażowane zawierające suchy ekstrakt z owoców ostropestu plamistego w ilości 240 mg (Silybi mariani fructus extractum siccum). Wskazania do stosowania leku to przewlekłe stany zapalne wątroby oraz uszkodzenia narządu po działaniu substancji toksycznych. Dawkowanie to 1 tabletka drażowana 2 razy w ciągu doby. Lek nie jest wskazany dla dzieci, kobiet ciężarnych i matek karmiących ze względu na brak badań dotyczących bezpieczeństwa.

Ważne jest, aby podczas terapii preparatami zawierającymi ostropest plamisty unikać stosowania substancji obciążających wątrobę (np. picia alkoholu).

Na rynku dostępne są także ziołowe płyny doustne oraz krople usprawniające trawienie, które w swoim składzie zawierają wyciągi z owoców ostropestu. Stosuje się je doraźnie, podczas posiłku lub bezpośrednio po nim, często rozcieńczając lek w niewielkiej ilości wody. Ze względu na obecność alkoholu nie są one wskazane dla dzieci poniżej 6-7 roku życia. Jeżeli w trakcie stosowania preparatów z ostropestem pojawiają się objawy polekowego uszkodzenia wątroby (zażółcenie skóry, zażółcenie białek oczu, ciemny mocz, odbarwiony stolec, ból w nadbrzuszu), kuracja musi zostać przerwana i konieczny jest natychmiastowy kontakt z lekarzem.

Flawonolignany zawarte w owocach ostropestu plamistego wzmacniają działanie niektórych chemioterapeutyków stosowanych w terapii antynowotworowej. Udowodniono ten fakt poprzez jednoczesne podawanie doksorubicyny, cisplatyny i karboplatyny z ekstraktem z Silybi mariani fructus. Ponadto w przeprowadzonych badaniach wykazano, że połączenie sylimaryny i kurkuminy pochodzącej z ostryżu długiego silniej hamowało komórki nowotworowe niż każdy z tych składników podawany osobno (synergizm działania).

Najczęściej opisywane działania niepożądane leków zawierających ekstrakty z owoców ostropestu plamistego to łagodne dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (nudności, biegunka) oraz reakcje alergiczne (wysypki skórne, duszności). W literaturze opisano przypadki polekowego uszkodzenia wątroby w przypadku kuracji preparatami zawierającymi Silybi mariani fructus. Objawy uszkodzenia narządu to zażółcenie skóry i białek ocznych, ciemne zabarwienie moczu, odbarwienie mas kałowych, bóle brzucha. Nie są znane objawy przedawkowania leków z ostropestem plamistym.