Soplówka jeżowata – właściwości, zastosowanie i występowanie grzyba leczniczego

Właściwości prozdrowotne soplówki jeżowatej (Hericium erinaceus, z ang. Lion's Mane) odkryto w Azji, gdzie grzyb od setek lat był wykorzystywany zarówno w kuchni, jak i w medycynie. Surowcem leczniczym jest owocnik o charakterystycznym wyglądzie przypominającym lwia grzywę, który w tradycyjnej medycynie chińskiej stosowano w różnorodnych celach zdrowotnych. Praktycy Dalekiego Wschodu uważali, że regularne stosowanie soplówki wspiera długowieczność.

Grzyb posiada szerokie spektrum działania prozdrowotnego – od łagodzenia dolegliwości układu pokarmowego, takich jak problemy z trawieniem, nadkwasota, refluks, zgaga, wrzody żołądka i dwunastnicy, bóle brzucha, po wspomaganie funkcji wątroby i śledziony, aż po właściwości antynowotworowe. W Azji soplówkę jeżowatą stosowano jako środek wzmacniający organizm po chorobie, w przypadku utraty apetytu oraz w okresach osłabienia, np. u osób starszych. Uważano, że spożywanie grzyba przyspiesza rekonwalescencję i poprawia kondycję organizmu, pozwalając szybko odzyskać siły. Tradycyjnie gotowano z niej wywary, zupy lub proszkowano, posypując nim dania.

Od dawna zauważano również wpływ soplówki jeżowatej na funkcje poznawcze – poprawę koncentracji i pamięci. Z tego powodu grzyb był cenionym, naturalnym środkiem wspierającym jasność umysłu w buddyjskich klasztorach. Ponadto przypisywano mu właściwości uspokajające i tonujące układ nerwowy.

Współczesne badania potwierdzają wysoką wartość leczniczą Hericium erinaceus, wynikającą z obecności unikalnych substancji biologicznie czynnych. Coraz więcej badań odkrywa nowe właściwości prozdrowotne grzyba. Obecnie soplówka zyskuje popularność w nutraceutykach i żywności funkcjonalnej, zwłaszcza dzięki korzystnemu wpływowi na układ nerwowy, pokarmowy i odpornościowy człowieka. W aptekach i sklepach ze zdrową żywnością dostępna jest w formie tabletek, kapsułek, proszków czy ekstraktów płynnych (suplementy diety). Spotyka się też produkty żywnościowe specjalnego przeznaczenia zawierające Hericium erinaceus, takie jak kawy, herbaty, napoje funkcjonalne czy batony proteinowe.

Badania wykazały, że soplówka jeżowata posiada działanie neuroprotekcyjne i neuroregeneracyjne. Może chronić przed rozwojem chorób neurodegeneracyjnych, m.in. choroby Alzheimera i Parkinsona, oraz spowalniać uszkodzenia tkanki nerwowej. Substancje czynne grzyba wspierają również regenerację po urazach mózgu czy rdzenia kręgowego. Regularna suplementacja poprawia pamięć, koncentrację i zdolność uczenia się. Soplówka wpływa też na stabilizację nastroju dzięki właściwościom nootropowym, przeciwdepresyjnym i anksjolitycznym. Poprawa funkcji poznawczych wynika prawdopodobnie z lepszego metabolizmu neuronów, usprawnienia krążenia mózgowego oraz działania przeciwzapalnego i przeciwutleniającego substancji aktywnych.

Grzyb łagodzi stany zapalne w przewodzie pokarmowym i może wspierać leczenie refluksu czy wrzodów. Wspomaga prawidłowy rozwój mikrobioty jelitowej, głównie dzięki zawartości beta-glukanów, które stanowią pożywkę dla bakterii flory jelitowej i wspierają funkcję bariery przewodu pokarmowego. Soplówka jeżowata może wspierać terapię osób cierpiących na wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy chorobę Leśniowskiego-Crohna.

Grzyb jest również skuteczny w przypadku osłabionej odporności lub profilaktycznie w okresach zwiększonej zachorowalności na infekcje, wykazując właściwości immunomodulujące. Obecne w soplówce terpenoidy odpowiadają za jej aktywność przeciwbakteryjną, przeciwwirusową i przeciwgrzybiczą. Co ciekawe, ekstrakty z Hericium erinaceus skutecznie zwalczają Helicobacter pylori, bakterię odpowiedzialną za rozwój wrzodów żołądka.

Soplówka jeżowata (Hericium erinaceus) to gatunek jadalnego grzyba saprotroficznego, należącego do rodziny soplówkowatych (Hericiaceae). W potocznej nomenklaturze bywa nazywana jeżowcem, jeżakiem, lwia grzywa (ang. Lion's Mane – często spotykana w suplementach diety), małpią głową, grzybem pomponowym, brodatką lub koralowcem grzywiastym.

Grzyb występuje w umiarkowanej strefie klimatycznej Europy, Ameryki Północnej i Azji. W Polsce jego spotkanie jest stosunkowo trudne, a dodatkowo podlega ścisłej ochronie jako gatunek zagrożony wyginięciem. Soplówka jeżowata rośnie w lasach liściastych i mieszanych, na martwych lub osłabionych drzewach – najczęściej bukach, dębach, grabach, klonach i lipach. Umiejscawia się w miejscach uszkodzenia drzewa, na pniach lub dużych konarach.

Uprawa soplówki jeżowatej odbywa się na całym świecie – m.in. w Chinach, USA, krajach Europy Zachodniej, a także w Polsce – w odpowiedzi na rosnące zainteresowanie jej właściwościami prozdrowotnymi. Do optymalnego wzrostu wymaga wysokiej wilgotności powietrza, odpowiedniej temperatury (około 18–24°C w czasie inkubacji i 10–20°C podczas owocowania) oraz dobrze przygotowanego podłoża.

Owocniki pojawiają się od sierpnia do października, wyrastając bezpośrednio z drewna. Mają kulisty lub jajowaty kształt, który z czasem wydłuża się, przypominając lwia grzywę. Ich średnica waha się od 5 do 25 cm. Owocnik pokryty jest długimi, zwisającymi igiełkami o długości 1–5 cm. Młode grzyby są białe, z czasem przybierają kolor kremowy, a nawet brunatny. Zwisające, miękkie kolce tworzą hymenofor – część odpowiedzialną za produkcję zarodników.

W obrębie grzyba znajdują się strzępki grzybni, czasami przekształcające się w cystydy (do 50 × 6 µm, cylindryczne, z guzowatymi wierzchołkami, gładkie i cienkościenne). Bazydiospory mają elipsoidalno-kulisty kształt, biały kolor i wymiary około 5–7 × 4–6 μm. W czasie sporulacji wokół dojrzałego owocnika można zaobserwować chmurę unoszących się białych zarodników.

Łacińska nazwa Hericium erinaceus pochodzi od słów hericius – jeż, odnoszącego się do gęsto pokrytych igłami owocników, oraz erinaceus – podobny do jeża.

Soplówka jeżowata ma delikatny, lekko słodki smak, często porównywany do mięsa kraba lub homara. Może być spożywana na surowo lub po obróbce termicznej.

Szeroki wachlarz właściwości prozdrowotnych soplówki jeżowatej (Hericium erinaceus) wynika z obecności różnorodnych związków bioaktywnych. Do głównych grup substancji aktywnych należą polisacharydy (głównie β-glukany oraz heteropolisacharydy zbudowane z glukozy, mannozy, galaktozy i arabinozy), terpenoidy, związki fenolowe (m.in. kwas galusowy, kawowy i p-kumarowy), białka bioaktywne (np. lektyny, hydrofobiny) oraz enzymy, takie jak glukanazy, chitynazy i peroksydazy.

Wśród diterpenoidów wyróżnia się hericenony (A–L, zwykle w stężeniach <20–500 µg/g suchej masy) występujące w owocnikach oraz erinacyny (A–I, K, P, Q, R, S, V, Z1, Z2, zwykle około 150 µg/g), głównie w grzybni. Ich zawartość zależy od wielu czynników, m.in. rodzaju podłoża oraz stadium rozwojowego grzyba. Z soplówki wyizolowano także ergotioneinę – aminokwas siarkowy o silnym działaniu neuroregeneracyjnym i neuroprotekcyjnym.

Grzyb zawiera również witaminy z grupy B (tiamina, ryboflawina, niacyna, kwas pantotenowy, pirydoksyna), ergosterol (prekursor witaminy D) i jego pochodne (oksysterole) oraz minerały, w tym potas, sód, wapń, żelazo, cynk, magnez, mangan i selen.

Najlepiej przebadaną grupą związków są polisacharydy, obecne głównie w ścianie komórkowej grzyba, stanowiące nawet do 20% masy owocników i grzybni. Wśród nich β-glukany wykazują zdolność stymulowania układu odpornościowego, m.in. poprzez aktywację makrofagów, limfocytów T oraz komórek NK (natural killer). Polisacharydy soplówki jeżowatej redukują także ekspresję cytokin prozapalnych (IL-6, TNF-α, IL-1β), co pomaga w zapobieganiu neurozapaleniom, np. w chorobie Parkinsona.

Heteropolisacharydy złożone z glukozy, mannozy, galaktozy i arabinozy redukują stres oksydacyjny komórek, regulują poziom glukozy we krwi i poprawiają skład mikrobioty jelitowej. Kompleksy galaktoksyloglukan-białko wyizolowane z soplówki powodują korzystne zmiany w mikrobiomie przewodu pokarmowego, przynosząc długofalowe korzyści zdrowotne. Polisacharydy bazydialne (ksylany, glukany, heteroksyloglukany, galaktoksyloglukany) wykazują działanie antynowotworowe, hipolipemiczne oraz wspierają regenerację nerwów obwodowych i mięśni po urazach.

Terpenoidy, w tym hericenony i erinacyny, posiadają właściwości neuroregeneracyjne i neuroprotekcyjne. Stymulują syntezę czynników neurotroficznych NGF i BDNF (szczególnie hericenony C–E i H oraz erinacyny A, B, C, E, F, H), co promuje neurogenezę, wzrost i różnicowanie komórek nerwowych. NGF wspomaga regenerację neuronów oraz chroni tkanki układu nerwowego przed stresem oksydacyjnym i niedokrwieniem. Hericenony poprawiają funkcje poznawcze, pamięć oraz wspierają leczenie zaburzeń nastroju i psychicznych. Erinacyny stymulują wzrost wypustek nerwowych, aktywują receptor opioidowy κ, ograniczają odkładanie β-amyloidu oraz zwiększają ekspresję genu enzymu degradującego insulinę. Erinacyna E w modelach zwierzęcych skutecznie łagodziła ból neuropatyczny. Zarówno hericenony, jak i erinacyny wykazują także działanie przeciwzapalne (hamując iNOS i COX-2) oraz przeciwdrobnoustrojowe.

Soplówka jeżowata jest także źródłem ergotioneiny (EGT), aminokwasu histydynowego o silnych właściwościach przeciwutleniających i cytoprotekcyjnych. EGT wspiera ochronę przed chorobami neurodegeneracyjnymi, stymuluje układ odpornościowy i chroni przed stresem oksydacyjnym.

Związki fenolowe grzyba skutecznie hamują rozwój drobnoustrojów, w tym bakterii utrudniających gojenie ran. Badania wykazały, że fenole soplówki (m.in. kwas protokatechowy i p-kumarowy) ograniczają rozwój Pseudomonas aeruginosa, Salmonella Typhimurium, Proteus mirabilis i Staphylococcus aureus.

Soplówka jeżowata jest dostępna w aptekach w formie proszku, kapsułek lub tabletek oraz ekstraktu płynnego. Preparaty te mają status suplementów diety. Kapsułki i tabletki zawierają sproszkowany surowiec lub też wyciąg z owocnika soplówki jeżowatej, często standaryzowany na zawartość polisacharydów.

W Polsce grzyb znajduje się pod ścisłą ochroną. Nie wolno zbierać go ze stanowisk naturalnych. W sklepach internetowych jest możliwość zakupu suszonych w całości lub sproszkowanych owocników soplówki jeżowatej. 

Przykładowe przepisy z użyciem grzyba:

• płaską łyżeczkę sproszkowanej soplówki można dodać do posiłku (zupy, sałatki, jajecznicy, jogurtu itp.) lub wymieszać z wodą i wypić bezpośrednio po przygotowaniu;
• odwar: owocnik soplówki (około 3- 5 gramów surowca) zalewamy wodą (około 500 ml) i doprowadzamy do wrzenia; gotujemy przez 10- 15 minut po czym przecedzamy gotowy odwar; zwykle wypija się go w porcjach w ciągu całego dnia;
• napar: owocnik grzyba zalewamy wrzącą wodą i pozostawiamy do zaparzenia przez 10- 15 minut, najlepiej pod przykryciem; gotowy napar można popijać w ciągu dnia; owocnik soplówki można zalewać kilkukrotnie;
• nalewka: sporządza się z suszonego grzyba i alkoholu 40- 60% w proporcji 1:10; surowiec należy umieścić w szklanym naczyniu i zalać alkoholem; całość pozostawia się do maceracji w chłodnym i zacienionym miejscu na czas 4 tygodni, codziennie wstrząsając naczyniem; gotową nalewkę należy przefiltrować;

Kolacja na odporność – Smażona soplówka jeżowata z masłem i ziołami

Składniki:

• 200 g świeżej soplówki jeżowatej

• 2 łyżki masła klarowanego lub oliwy z oliwek

• 2 ząbki czosnku, drobno posiekane

• Sól i świeżo mielony czarny pieprz do smaku

• Świeże zioła: natka pietruszki, tymianek lub rozmaryn (opcjonalnie)

• Sok z cytryny (opcjonalnie)

Przygotowanie: Oczyść grzyb – usuń resztki drewna i delikatnie oczyść zwisające „kolce” soplówki pędzelkiem lub wilgotną ściereczką. Pokrój na plastry lub większe kawałki, zachowując kształt „lwiej grzywy”. Rozgrzej masło lub oliwę na patelni na średnim ogniu. Dodaj czosnek i podsmaż przez 1 minutę, aż zacznie pachnieć. Wrzuć soplówkę i smaż 5–7 minut, od czasu do czasu mieszając, aż grzyb zmięknie i lekko się zarumieni. Dopraw solą, pieprzem i świeżymi ziołami. Na końcu można skropić sokiem z cytryny dla lekkiej świeżości.

Podawaj z pieczywem, makaronem lub ryżem.

Soplówka jeżowata stymuluje układ odpornościowy. Z uwagi na to działanie nie powinna być stosowana podczas przyjmowania leków immunosupresyjnych. Do tej grupy zalicza się inhibitory kalcyneuryny (cyklosporyna, takrolimus), przeciwciała monoklonalne, glikokortykosteroidy, leki cytostatyczne, leki hamujące immunofiliny (sirolimus, ewerolimus). Są to leki ordynowane po przeszczepach narządów lub w chorobach autoimmunologicznych.

Soplówka jeżowata może nasilać efekt terapeutyczny leków antyagregacyjnych i przeciwzakrzepowych. Do tych leków zalicza się m.in. kwas acetylosalicylowy, klopidogrel, prasugrel, tikagrelor, acenokumarol, warfaryna, rywaroksaban, apiksaban, edoksaban, dabigatran i heparyny drobnocząsteczkowe. Takie połączenie zwiększa ryzyko pojawienia się siniaków, podskórnych wylewów i krwawień.  Ze względu na właściwości przeciwzakrzepowe preparaty z soplówką jeżowatą powinny być odstawione na dwa tygodnie przed planowaną operacją chirurgiczną. 

Suplementacja soplówki jeżowatej może obniżyć poziom glukozy we krwi. Z uwagi na to działanie grzyba należy zachować ostrożność w czasie przyjmowania leków przeciwcukrzycowych, ponieważ grozi to nadmiernym spadkiem glikemii. Do leków tych należy m. in. glimepiryd, glibenklamid, glipizyd, metformina, pioglitazon, rozyglitazon, chlorpropamid, tolbutamid, insulina i inne.

Brakuje danych na temat bezpieczeństwa stosowania grzyba u kobiet w ciąży i matek karmiących piersią oraz u dzieci. Wymagana jest konsultacja z lekarzem.   

Suplementacja soplówki jeżowatej w ilości do 1 grama dziennie przez 16 tygodni wydaje się być bezpieczne. Działania niepożądane są zwykle łagodne i obejmują dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (głównie bóle brzucha, nudności, biegunka).

Suplementacja Hericium erinaceus może stać się przyczyną wystąpienia reakcji alergicznej objawiającej się wysypką skórną, zaczerwienieniem i swędzeniem skóry, a także poważniejszymi dolegliwościami m. in. mogą pojawić się problemy z oddychaniem.