Waleriana — kozłek lekarski na uspokojenie

Kozłek lekarski wchodzi w skład wielu leków, suplementów diety oraz kosmetyków. Stanowi jeden z podstawowych składników odpowiedzialnych za działanie nasenne oraz uspokajające i znajduje się w wielu mieszankach dostępnych w postaci tabletek, kapsułek, syropów, nalewek oraz kropli. Waleriana dostępna jest też w preparatach wspomagających trawienie oraz pracę układu krążenia, przede wszystkim w celu działania uspokajającego. Coraz częściej kozłek stosowany jest w kosmetykach w celu łagodzenia łojotoku skórnego i w problemach z łupieżem. Ekstrakt z korzenia kozłka lekarskiego wykorzystywany jest także w żelach rozgrzewających ze względu na dużą zawartość olejków lotnych.

Korzeń kozłka lekarskiego stosowany jest głównie jako lek uspokajający na ośrodkowy układ nerwowy. Wskazaniem do używania medykamentu jest łagodzenie stanów umiarkowanego napięcia nerwowego, zaburzeń snu, nadmiernego pobudzenia emocjonalnego oraz motorycznego, nerwic wegetatywnych, stanów lękowych, a także trudności w zasypianiu. Ponadto wykazuje działanie spazmolityczne, dzięki czemu działa rozkurczowo na mięśnie gładkie dróg żółciowych, moczowych, pokarmowych, a także obwodowych naczyń krwionośnych. Preparat ze względu na swoje działanie rozkurczowe może być stosowany w bólach miesiączkowych. Natomiast właściwości uspokajające są przydatne w zespole napięcia przedmiesiączkowego.

W gospodarstwie domowym sadzi się kozłek przy warzywach, gdyż zwiększa ilość fosforu. W kuchni bywa dodawany do zup i gulaszu.

Kozłek lekarski (Valeriana officinalis), inaczej zwany walerianą lekarską, należy do rodziny Valerianaceae (kozłkowate). Główne obszary występowania waleriany to Europa, Azja oraz Ameryka Północna. Roślina rośnie w miejscach przede wszystkim wilgotnych. Rzadko spotykana jest w większych skupieniach. Wysokość, na jaką dorasta kozłek lekarski, wynosi od 30 cm do 200 cm. Łodyga waleriany może być wzniesiona lub wyprostowana, najczęściej jest nierozgałęziona lub z nielicznymi rozgałęzieniami. Liście nieparzysto pierzasto podzielone występują w liczbie od 4 do 13 par, charakteryzuje je owłosienie i ogonkowanie u dołu. Kozłek lekarski posiada drobne i obupłciowe kwiaty, które zebrane są w charakterystyczne boczne lub szczytowe baldachy. Kolor kwiatów określany jest jako biały, liliowy albo różowy. Kozłek lekarski ma nieprzyjemny, charakterystyczny zapach. Smak określany jest jako słodkawo-gorzki, a nawet korzenny. Surowiec stanowią kłącza oraz korzenie. Surowiec ma barwę szarobrunatną.

Roślina ta była znana już od czasów starożytnych. Pierwsze wzmianki pojawiły się w czasach Hipokratesa. W II wieku Galen zalecał korzeń waleriany w leczeniu bezsenności. Pierwsze informacje o zastosowaniu waleriany w Polsce sięgają XV wieku. Zapisy w manuskryptach medycznych ukazują, że roślina ta widniała pod nazwą „waldrian”. Na potwierdzenie tej nazwy kozłka ma świadczyć słownik łacińsko-polski ks. kanonika Jana Stańki. W XVI wieku zastosowanie waleriany obejmowało takie dolegliwości, jak nerwowość, ból głowy, drżenie oraz palpitacje serca.

W skład kozłka lekarskiego wchodzą liczne substancje aktywne, które warunkują jego działanie terapeutyczne. Zawiera on głównie triestry irydoidowe, tj. walepotriany. Olejek lotny zawiera w głównej mierze mieszaninę związków – mono- i seskwiterpenów – z czego 12 stanowią monoterpeny, a 17 seskwiterpeny. Są to: α-i β-pinen, octan oraz izowalerinian bornylu, kamfen, elemol, walerenal, waleranon, kwas walerenowy, acetoksywalerenowy, a także hydroksywalerenowy. Całościowa zawartość olejku lotnego występująca w roślinie to mniej więcej od 0,1% do 2,0% w zależności od odmiany. Walepotriany to takie związki, jak: waltrat, dihydrowaltrat oraz 1-acetowaltrat. Zawartość ogólna tych związków w korzeniu kozłka to ok. 0,5%, natomiast w kłączach to 0,9%. Co ciekawe, ilość substancji biologicznie czynnych wzrasta w okresie jesieni, ale nie ma realnego wpływu na zawartość olejku. Dodatkowo związki irydoidowe są nietrwałe i szybko ulegają rozkładowi w temperaturze powyżej 35°C. W związku z tym najbardziej optymalne warunki do pozyskania z surowca substancji biologicznie czynnych to proces suszenia w suszarni w temperaturze, która nie przekracza 35°C, a także zbiór dolnych części rośliny w okresie jesieni. Inne związki obecne w surowcu to flawonoidy, aminokwasy, alkaloidy pirydynowe oraz kwasy fenolowe.

Składniki biologicznie czynne zawarte w surowcu farmaceutycznym kozłka lekarskiego wykazują szeroki zakres właściwości farmakologicznych. Do najważniejszych zaliczamy działanie uspokajające, nasenne, wiatropędne oraz rozkurczowe na mięśnie gładkie. Mechanizm działania substancji aktywnych zawartych w korzeniu kozłka lekarskiego na ośrodkowy układ nerwowy nie jest dokładnie poznany. Oprócz tego roślina wykazuje działanie zwiększające produkcję soku żołądkowego, a także pobudza wydzielanie śliny. Badania wykazują, że składniki kozłka lekarskiego mogą mieć właściwości przeciwdrgawkowe oraz przeciwdepresyjne.

Dawkowanie kozłka lekarskiego zależne jest od formy i postaci preparatu, w jakim występuje. Zwykle stosowana dawka dobowa waleriany zależy od jednostki chorobowej oraz odpowiedzi klinicznej na zastosowane leczenie.

Standardowa dawka dobowa waleriany to od 300 mg do 600 mg dziennie w zależności od tego, czy preparat przyjmowany jest kilka razy dziennie, czy tylko raz. Preparaty z kozłkiem lekarskim podajemy doustnie. Preparat powinien być stosowany wraz z posiłkiem.

W trudnościach w zasypianiu powinno się zastosować kozłek godzinę przed snem, niezależnie od posiłku.

Napar z kozłka lekarskiego przygotowuje się zgodnie z informacjami producenta zawartymi na opakowaniu surowca farmaceutycznego. Najczęstszy sposób przygotowania waleriany to zalanie 1 łyżeczki korzenia kozłka lekarskiego, tj. ok. 2,5 g surowca, 150 ml wody o temperaturze 100°C. Tak przygotowany napar trzymamy pod przykryciem przez 10-15 minut. Po tym czasie walerianę należy przecedzić. Napar można spożywać do 3 razy dziennie.

Nie powinno się stosować preparatów z kozłkiem lekarskim u dzieci poniżej 12 roku życia.

Jednoczesne stosowanie preparatów zawierających korzeń kozłka i leków, które posiadają działanie uspokajające, może nasilać działanie preparatu macierzystego, a co za tym idzie wzmożoną sedację. Do takich leków należą między innymi: benzodiazepiny, barbiturany oraz inne mające właściwości hamowania ośrodkowego układu nerwowego, tj. morfina, fenobarbital oraz propofol. Stosowanie niektórych suplementów diety zawierających m.in. melatoninę, ziele dziurawca, a także pieprz metystynowy wraz z korzeniem kozłka lekarskiego może zwiększać działanie uspokajające.

Należy zachować szczególną ostrożność podczas jednoczesnego stosowania alprazolamu oraz substancji czynnych pozyskanych z kozłka lekarskiego, ponieważ waleriana powoduje przyspieszenie rozkładu alprazolamu przez wątrobę, co skutkuje zwiększonym ryzykiem wystąpienia niepożądanych efektów ubocznych.

Pacjenci przyjmujący preparaty, które metabolizowane są przez cytochrom CYP3A4, powinni zasięgnąć porady lekarza prowadzącego, czy mogą korzystać z terapii uspokajającej za pomocą kozłka lekarskiego ze względu na przyspieszony rozkład niektórych leków przez składniki zawarte w tym surowcu.

Nie należy łączyć alkoholu z korzeniem kozłka lekarskiego ze względu na zwiększenie efektu senności.

Działania niepożądane podczas stosowania preparatów z korzeniem kozłka lekarskiego to łagodne objawy żołądkowo-jelitowe, do których należą m.in. nudności oraz skurcze obejmujące jamę brzuszną. Do efektów ubocznych zaliczyć można także świąd skóry, nadmierną senność, otępienie umysłowe, ból oraz zawroty głowy.

Badania ukazują, że przyjęcie około 20 gramów kozłka lekarskiego może doprowadzić do łagodnych objawów przedawkowania, które powinny ustąpić w czasie 24 godzin od przyjęcia tak dużej dawki. Do efektów niepożądanych przedawkowania należą: uczucie znużenia, rozszerzenie źrenic, drżenie rąk, występowanie bolesnego skurczu w nadbrzuszu oraz ucisk w klatce piersiowej.