Wanilia płaskolistna: skład, występowanie i praktyczne zastosowania w kuchni i kosmetyce

Wanilia płaskolistna (Vanilla planifolia) to gatunek pnącza należącego do rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Roślina pochodzi z Ameryki Środkowej i Meksyku, lecz obecnie jest uprawiana w wielu krajach tropikalnej strefy klimatycznej. Największym światowym producentem wanilii jest Madagaskar, który odpowiada za ponad 70% globalnej produkcji.

Uprawa wanilii wymaga stałej temperatury w granicach 25–30°C oraz wysokiej wilgotności powietrza wynoszącej 70–80%. Roślina dobrze rozwija się przy rocznych opadach deszczu na poziomie 1500–3000 mm. Preferuje półcień, często wijąc się pod osłoną konarów drzew. Podłoże powinno być żyzne i przepuszczalne, o lekko kwaśnym pH w zakresie 6–7.

Wanilia płaskolistna to pnącze o charakterze epifitycznym, co oznacza, że wykorzystuje inne rośliny jako podpory. Pędy wanilii są długie, sięgające nawet 10–15 metrów, gładkie i elastyczne. Z pędów wyrastają korzenie powietrzne, które pełnią funkcję zarówno podporową, jak i pobierania wilgoci z powietrza. Korzenie te są pokryte welamenem korzeniowym – charakterystyczną gąbczastą tkanką epifitów.

Liście wanilii płaskolistnej ułożone są skrętolegle wzdłuż łodygi. Mięsiste blaszki liściowe mają kształt eliptyczny lub lancetowaty i osiągają 10–20 cm długości oraz 3–5 cm szerokości. Ich powierzchnia jest gładka, błyszcząca, w kolorze jasno- lub ciemnozielonym.

Roślina kwitnie raz w roku, zwykle w porze suchej. Pojedynczy kwiat otwiera się na 8–12 godzin, po czym opada, chyba że zostanie zapylony. W naturalnym środowisku zapylanie odbywa się przez pszczoły z rodzaju Melipona, występujące w Meksyku; w innych rejonach świata kwiaty są zapylane ręcznie. Kwiaty wanilii mają kolor zielonkawo-żółty, zebrane są w grona po 10–20 sztuk i wyrastają w kątach liściowych. Każdy kwiat ma długość około 5–8 cm i składa się z 3 działek kielicha oraz 3 płatków korony, z których jeden przekształcony jest w warżkę otaczającą słupek zrośnięty z pręcikami (kolumienkę). Kwiaty wanilii są obupłciowe, a samoistne zapylenie jest niemożliwe ze względu na obecność przegrody (rostellum).

Po zapyleniu zalążnia kwiatowa przekształca się w owoc, którego dojrzewanie trwa od 6 do 9 miesięcy. Owocem jest długa (15–25 cm), wąska torebka zawierająca liczne drobne, czarne nasiona. Początkowo owoc ma kolor zielony, który w miarę dojrzewania zmienia się na żółty, a następnie brunatny. W potocznej nazwie owoce wanilii określa się jako strąki lub laski. Zbierane są tuż przed pełną dojrzałością.

Łacińska nazwa gatunku, Vanilla planifolia, pochodzi od hiszpańskiego słowa vainilla (strąk) oraz łacińskich określeń planus (płaski) i folium (liść).

Powszechnie znana laska wanilii to dojrzały, fermentowany owoc wanilii płaskolistnej (Vanilla planifolia). Wanilia jest przede wszystkim cenioną przyprawą aromatyczną i smakową, wykorzystywaną w kuchni do wzbogacania deserów, napojów czy wypieków.

Zastosowanie wanilii w kuchni, aromaterapii i kosmetyce

Ekstrakt z wanilii znalazł zastosowanie również poza kulinariami – w medycynie naturalnej, aromaterapii i kosmetyce. Jego ciepły, słodki i kojący zapach wpływa relaksująco, a właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne sprawiają, że jest odpowiedni dla skóry wrażliwej i podrażnionej. Ekstrakt z owoców wanilii ceniony jest także za przyjemny, słodki aromat. Dodatek w kremach, balsamach i innych produktach pielęgnacyjnych zapewnia komfort sensoryczny, wprowadzając uczucie ciepła i relaksu podczas codziennej pielęgnacji.

Proces pozyskiwania i fermentacji laski wanilii

Produkcja wanilii jest wieloetapowa i wymaga ręcznego zbioru owoców. Następnie poddaje się je fermentacji, podczas której powstają kluczowe związki czynne, w tym aldehydy aromatyczne i związki fenolowe. Suszenie owoców nadaje im charakterystyczny ciemnobrązowy kolor oraz wydłuża trwałość surowca.

Produkcja ekstraktów i olejów waniliowych

Z laski wanilii wytwarza się aromatyczne ekstrakty, wykorzystując różnorodne rozpuszczalniki. Ekstrakt waniliowy, uzyskany poprzez ekstrakcję wodą i etanolem, stosowany jest w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym.

Laski wanilii mogą być również macerowane w olejach roślinnych, tworząc olej waniliowy wykorzystywany do masażu i pielęgnacji skóry. Warto zaznaczyć, że wanilia nie jest źródłem typowego olejku eterycznego ze względu na niską zawartość związków lotnych w owocach (około 0,1–0,2%).

Bezpieczne zastosowanie ekstraktu waniliowego w żywności i kosmetykach

Ekstrakt z wanilii (Vanilla planifolia extract) jest jadalny i dopuszczony do użycia w żywności, suplementach diety i nutraceutykach. W produktach doustnych, takich jak syropy, krople czy zawiesiny, poprawia walory smakowe i zapachowe.

W kosmetykach pełni funkcję naturalnego konserwantu, przedłużając trwałość produktów dzięki działaniu antyoksydacyjnemu i przeciwdrobnoustrojowemu. Dodatkowo ekstrakt wykazuje właściwości przeciwzapalne i antyrodnikowe, co sprawia, że jest odpowiedni dla skóry wrażliwej.

Surowcem wykorzystywanym w farmacji i kosmetologii jest owoc wanilii płaskolistnej (Vanilla planifolia). Zawiera on mieszaninę lotnych i półlotnych substancji aromatycznych stanowiących 1–3% suchej masy owocu – do tej pory zidentyfikowano ponad 200 związków.

Głównym składnikiem jest wanilina (4-hydroksy-3-metoksybenzaldehyd), związek o słodkim, balsamicznym aromacie, stanowiący około 1,5–3% masy owocu. Pozostałe substancje lotne to 0,05–0,2% masy i obejmują m.in. p-hydroksybenzaldehyd, p-hydroksybenzoesan metylu i etylu, eugenol, gwajakol, furfural oraz związki anizylowe (alkohol anizylowy, anizaldehyd, anizat metylu i octan anizylu).

W owocach wanilii znajdują się także kwasy fenolowe i ich pochodne (kwas wanilinowy, p-hydroksybenzoesowy, ferulowy, prokatechowy, galusowy, kawowy), cukry i polisacharydy (glikowonilina – prekursor waniliny, glukoza, fruktoza, sacharoza), kwasy tłuszczowe (oleinowy, palmitynowy, stearynowy), fitosterole (beta-sitosterol, stigmasterol), woski, białka, aminokwasy oraz pierwiastki mineralne (K, Ca, Mg, Fe, Zn, Mn).

Właściwości antyoksydacyjne ekstraktów z wanilii

Ekstrakty pozyskiwane z owoców wanilii wykazują silne właściwości antyoksydacyjne. Neutralizacja wolnych rodników tlenowych oraz ochrona komórek przed stresem oksydacyjnym wynika głównie z obecności związków fenolowych, w tym waniliny. Badania in vitro (testy DPPH i ABTS) oraz doświadczenia in vivo na zwierzętach wykazały, że substancje czynne Vanilla planifolia mogą zmniejszać ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, schorzeń neurodegeneracyjnych oraz nowotworów, chroniąc lipidy komórkowe przed peroksydacją i DNA przed uszkodzeniami.

Potencjalne zastosowanie ekstraktu waniliowego obejmuje także rolę naturalnego antyoksydanta i konserwantu w żywności oraz nutraceutykach.

Działanie uspokajające i przeciwlękowe waniliny

Wanilina wykazuje właściwości uspokajające i przeciwlękowe. W badaniach na zwierzętach dawka 100 mg/kg masy ciała waniliny wykazała działanie przeciwdepresyjne porównywalne do fluoksetyny, selektywnego inhibitora wychwytu zwrotnego serotoniny. Mechanizm działania może obejmować pobudzanie receptorów α2-adrenergicznych i opioidowych, a także efekt antyoksydacyjny, który obniża stres oksydacyjny u osób z depresją.

Działanie przeciwzapalne wanilii płaskolistnej

Związki aktywne wanilii w badaniach in vitro i in vivo wykazują wyraźne działanie przeciwzapalne. Wanilina i kwas wanilinowy zmniejszały obrzęk i ból kończyn myszy, a w modelach komórkowych obniżały ekspresję cytokin prozapalnych (IL-1β, IL-6, IL-8, TNF-α) oraz hamowały aktywność enzymów cyklooksygenazy-2 i syntazy tlenku azotu, które są mediatorami stanu zapalnego.

Działanie przeciwdrobnoustrojowe wanilii

Wanilia płaskolistna posiada także właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne. Odpowiedzialne za to związki to fenole, kwas wanilinowy, flawonoidy oraz aldehydy aromatyczne.

Badania wykazały skuteczność waniliny wobec szczepów MRSA (Staphylococcus aureus opornych na metycylinę), Bacillus subtilis i Listeria monocytogenes. Alkoholowe ekstrakty z wanilii hamowały wzrost grzybów Candida albicans, Aspergillus flavus, Aspergillus niger i Fusarium oxysporum. Dzięki tym właściwościom wanilina jest naturalnym konserwantem w żywności i kosmetykach.

Właściwości gastroprotekcyjne waniliny

Wanilina wykazała również działanie gastroprotekcyjne w badaniach na zwierzętach. Związek zwiększał produkcję śluzu i chronił integralność błony śluzowej żołądka narażonego na etanol. Doustne podawanie waniliny hamowało powstawanie cytokin prozapalnych (TNF-α, IL-6, IL-1β, IFN-γ) i modulowało mediatory stanu zapalnego w żołądku, wykazując miejscowe działanie przeciwzapalne.

Surowcem pozyskiwanym z wanilii płaskolistnej (Vanilla planifolia) jest owoc wanilii – strąk lub laska. Po zbiorze owoce poddawane są procesom fermentacji i suszenia, a następnie wykorzystywane jako przyprawa, w aromaterapii, w przemyśle perfumeryjnym, a także jako surowiec farmaceutyczny i kosmetyczny.

Ekstrakty i formy przetworzone wanilii

Ekstrakt waniliowy (Extractum vanillae) powstaje poprzez macerację lub ekstrakcję lasek wanilii za pomocą etanolu. Jest szeroko stosowany w przemyśle spożywczym, kosmetologii i farmacji jako składnik poprawiający smak i aromat produktów.

Absolut waniliowy (Vanilla Absolute) otrzymuje się przez ekstrakcję lasek wanilii rozpuszczalnikami organicznymi. Ma postać gęstej, intensywnie pachnącej cieczy o ciemnym kolorze i jest wykorzystywany głównie w kompozycjach zapachowych.

Proszek waniliowy powstaje poprzez sproszkowanie lasek wanilii, co ułatwia jego stosowanie w kuchni i kosmetyce.

Kosmetyki DIY z wanilią płaskolistną

Wanilia świetnie nadaje się do domowej pielęgnacji. Oto kilka sprawdzonych przepisów:

Peeling do ciała

• Składniki: 1/2 szklanki cukru trzcinowego, 1/4 szklanki oleju kokosowego, 1 laska wanilii (wydrążona), kilka kropli witaminy E

• Przygotowanie: W naczyniu mieszamy cukier z olejem kokosowym, dodajemy nasiona z laski wanilii i witaminę E.

• Przechowywanie: w zamkniętym szklanym słoiku, zużyć w ciągu 14 dni

• Działanie: skutecznie usuwa martwy naskórek i nadaje skórze delikatny, naturalny zapach

Maska do ust

• Składniki: po łyżeczce masła shea, wosku pszczelego i oleju kokosowego, kilka kropli ekstraktu z wanilii

• Przygotowanie: Rozpuszczamy składniki w kąpieli wodnej, dodajemy ekstrakt, przekładamy do zakręcanego słoiczka

• Działanie: odżywia usta i chroni je przed szkodliwym wpływem czynników atmosferycznych (wiatrem, mrozem)

Olejek do masażu

• Składniki: 100 ml oleju ze słodkich migdałów, 1 przecięta laska wanilii

• Przygotowanie: Umieszczamy laskę w oleju i odstawiamy w ciemne, chłodne miejsce na 2 tygodnie, codziennie potrząsając butelką

• Działanie: olejek nadaje skórze piękny zapach i relaksuje podczas masażu całego ciała

Kąpiel relaksacyjna

• Składniki: szklanka mleka, 2 łyżki miodu, 1 łyżeczka ekstraktu waniliowego

• Przygotowanie: Dodajemy składniki do ciepłej wanny i mieszamy

• Działanie: relaksuje ciało, pielęgnuje skórę i zapewnia przyjemny aromat podczas kąpieli

Dotychczas nie opisano żadnych udokumentowanych interakcji wanilii płaskolistnej (Vanilla planifolia) z lekami w praktyce klinicznej.

W badaniach na szczurach wykazano, że wanilina, główny składnik aktywny owoców wanilii, wpływała na aktywność enzymów mikrosomalnych wątrobowych: zwiększała aktywność CYP2E1 oraz zmniejszała aktywność CYP1A2.

Potencjalnie mogłoby to wpływać na metabolizm substancji przetwarzanych przez te enzymy, takich jak:

• CYP2E1: etanol, paracetamol, izoniazyd

• CYP1A2: kofeina, propranolol, klozapina

Na dzień dzisiejszy nie zaobserwowano żadnych skutków interakcji u ludzi, więc stosowanie wanilii płaskolistnej z lekami jest uważane za bezpieczne.

Surowce pochodzące z wanilii płaskolistnej (Vanilla planifolia) są uważane za bezpieczne i szeroko stosowane zarówno w kosmetyce, jak i jako przyprawy kulinarne.

Do tej pory nie opisano poważnych skutków ubocznych wynikających z ich stosowania. Możliwe są jednak łagodne reakcje skórne i alergiczne, związane z obecnością waniliny i innych związków aromatycznych, takie jak: zaczerwienienie, swędzenie, pieczenie czy wysypka skórna.

U osób zawodowo mających kontakt z pyłem z suszonych lasek wanilii mogą wystąpić podrażnienia dróg oddechowych – kaszel, kichanie, uczucie dyskomfortu w gardle – a także bóle głowy.