Senes — czy tylko na przeczyszczenie?

Surowcami farmaceutycznymi stosowanymi w lecznictwie są liście Sennae folium i/lub owoce Sennae fructus dwóch gatunków senesu: Cassia angustifolia oraz Cassia acutifolia, zwanych obecnie wspólną nazwą Senna alexandrina. Suszone liście senesu powinny zawierać nie mniej niż 2,5% glikozydów hydroksyantracenowych w przeliczeniu na sennozyd B. Używane w lecznictwie strąki senesu to wysuszone i rozdrobnione owoce rośliny, które zawierają co najmniej 3,5% glikozydów hydroksyantracenowych w przeliczeniu na sennozyd B.

Senes został sprowadzony do Europy w IX lub X wieku przez Arabów. To im zawdzięczamy poznanie leczniczych właściwości rośliny. W Indiach senes jest stosowany nie tylko jako środek przeczyszczający, ale również zewnętrznie w chorobach skóry i w trądzie. Surowiec roślinny miesza się z octem i z powstałej papki sporządza okłady na chorobowo zmienione miejsca. W Afryce z senesu tworzone są maści na oparzenia i czyraki, a także smarowidła o działaniu sekretolitycznym przy stanach przeziębieniowych. Senna alexandrina w Azji i Afryce traktuje się jako remedium na nowotwory, brak apetytu, przykry zapach z ust, anemię oraz stany zapalne oskrzeli. Zastosowanie rośliny w lecznictwie europejskim jest mniej wszechstronne. Historyczne wzmianki o senesie znajdziemy w dziele XVI-wiecznego niemieckiego botanika – Tabernaemontanus’a. Suszone liście i owoce senesu były wykorzystywane do tworzenia elektuarium, czyli mieszaniny substancji ziołowych z odrobiną miodu bądź konfitury. Gotowego leku o półstałej konsystencji używano jako lewatywy w razie zaparć. Doustnie senes poza działaniem przeczyszczającym był stosowany jako roślina oczyszczająca krew, pomocna w walce z kamieniami żółciowymi oraz zmniejszająca otyłość. Włoski botanik epoki renesansu opisał wyleczenie pacjenta z kiły za pomocą senny (suszu z liści i owoców senesu).

Obecnie w aptekach dostępne są liczne produkty lecznicze zawierające senes. Mają postać ziół do zaparzania lub tabletek i są przeznaczone do doraźnego leczenia zaparć u osób dorosłych. Drugie wskazanie to premedykacja w celu opróżniania jelit przed badaniami diagnostycznymi i/lub operacjami chirurgicznymi. Na rynku aptecznym znajdziemy również kapsułki o statusie suplementu diety i wyroby medyczne z ekstraktem z liści Cassia angustifolia o działaniu wspomagającym przy zaparciach. Działanie usprawniające oddawanie stolca jest pożądane w przypadku problemów z hemoroidami oraz szczelinami odbytu, kiedy parcie może spowodować pogorszenie uszkodzonych naczyń krwionośnych. Senes jest więc ordynowany w przypadkach, kiedy napinanie mięśni brzucha podczas defekacji jest niewskazane. Roślina bywa łączona z innymi surowcami usprawniającymi pasaż jelitowy (babka płesznik, aloes, kora kruszyny). Polisacharydy z nasion senesu wąskolistnego są wykorzystywane przez firmę kosmetyczną Vichy. Stanowią składnik szamponu keratolitycznego przeznaczonego do problematycznej skóry głowy (zaczerwienionej, swędzącej, z tendencją do tworzenia łusek). Ponadto firma wykorzystuje wspomniane polisacharydy Cassia angustifolia w kremach do twarzy i w serum o działaniu nawilżającym oraz przeciwzmarszczkowym, które przeznaczone są do cery z pierwszymi oznakami starzenia.

Nazwa senes obejmuje ponad 260 gatunków roślin strefy tropikalnej i subtropikalnej, należących do rodziny motylkowatych Fabaceae i podrodziny brezylkowatych Caesalpiniaceae. W lecznictwie wykorzystywane są dwa gatunki senesu (zwanego również strączyńcem) – senes wąskolistny Cassia angustifolia oraz senes ostrolistny Cassia acutifolia. Coraz częściej określa się je wspólnym mianem Senna alexandrina.

Naturalnymi miejscami występowania senesu są obszary Azji i Afryki (Indie, Egipt, Sudan, Somalia, Nigeria) o klimacie podzwrotnikowym. Roślina najlepiej wzrasta na przepuszczalnej glebie i stanowiskach o dużym nasłonecznieniu. Senes ma postać półkrzewu osiągającego 60-80 cm wysokości. Ma złożone, pierzaste liście o bladozielonych, lancetowatych listkach. Liście ułożone są w sposób naprzemienny i mają 6-10,5 cm długości. Poszczególne listki tworzące blaszkę liściową mierzą 1,2-4,5 cm długości oraz 3,5-10 mm szerokości. Okres kwitnienia senesu przypada na miesiące kwiecień-lipiec. Kwiaty są zebrane w kwiatostany o typie grona. Korona kwiatowa składa się z 5 płatków w żółtym kolorze. Działki kielicha mają zielonożółte zabarwienie i średnie wymiary: 10-13 mm długości i 6-9 mm szerokości. Owocem senesu jest lekko zakrzywiony, pękający strąk. Dorasta do 5-6 cm długości oraz 1,7-2,3 cm szerokości. Zawiera około 10 nasion, a po dojrzeniu przybiera ciemne zabarwienie.

Substancjami warunkującymi działanie przeczyszczające Senna alexandrina są antranoidy. Skład chemiczny liści oraz owoców jest podobny. Antrazwiązki liści to: diantrony (75-80%) i antrony (20-25%), niewielkie ilości diglikozydów diantronowych, glikozydy monoantrachinonowe oraz aglikony. W strąkach senesu głównymi substancjami biologicznie czynnymi są sennozydy A i B (około 4%), a także diglikozydy diantronowe, glikozydy monoantrachinonowe i aglikony. 95% sennozydów Senna alexandrina stanowią związki: sennozyd A, A1 i B. Pozostałe 5% to sennozydy C, D, E, F. Zawartość pochodnych hydroksyantracenu – emodyny oraz aloe-emodyny – jest na ogół większa w liściach niż w owocach. Ponadto z rośliny wyizolowano glikozydy rheiny, glikozydy naftalinowe, substancje flawonoidowe (kemferol, izoramnetyna), garbniki, związki goryczowe, żywice, olejek eteryczny, woski, śluzy (kwas galakturonowy, arabinoza, galaktoza, ramnoza).

Mechanizm działania przeczyszczającego senesu został dość dobrze poznany. Wiadomo, że sennozydy rośliny nie są wchłanianie w obrębie jelita cienkiego i nie podlegają rozkładowi przez enzymy trawienne. Przechodzą do jelita grubego, gdzie ulegają przekształceniu do związków aktywnych biologicznie. Bierze w tym udział flora bakteryjna jelita grubego, za pośrednictwem której sennozydy diantronowe są rozkładane do związków monoantronowych i wolnych aglikonów. W ten sposób powstaje reino-9-antron (antron reiny), czyli aktywny związek o działaniu laxantia. Mechanizm działania senesu jest kilkutorowy. Sennozydy wpływają zarówno na perystaltykę jelit, jak i na procesy sekrecji jelitowej. Pobudzają skurcze podłużne okrężnicy, zwiększając motorykę jelita grubego. Przyspiesza to przesuwanie się mas kałowych. Ponadto hamują procesy resorpcji zwrotnej wody i elektrolitów w okrężnicy (jony Na+, Cl-) do komórek nabłonkowych jelita. Nasileniu ulega wydzielanie wody i elektrolitów do światła jelit m.in. na skutek wzrostu przepuszczalności ścisłych połączeń między komórkami nabłonkowymi okrężnicy. W efekcie tych procesów masy kałowe są bardziej uwodnione i zwiększa się ich objętość.

W badaniu na zwierzętach laboratoryjnych wykazano, że związek aloeemodyno-9-antron powodował wzrost uwodnienia mas kałowych w jelicie grubym szczurów. Testy in vitro wykazały hamowanie aktywności Na+/K+-trifosfatazy adenozynowej w obrębie komórek okrężnicy. Zwiększeniu uległa przepuszczalność parakomórkowa jelita grubego.

W kolejnym doświadczeniu badano wpływ reiny na motorykę jelita grubego u szczurów. Zaobserwowano zmniejszenie skurczów segmentowych, które hamują przesuwanie mas kałowych, i subtelne nasilenie aktywności motorycznej przez antrachinonowy środek przeczyszczający.

Wykazano, że reina stymuluje uwalnianie prostaglandyny PGE2 do światła okrężnicy. Podanie substancji przeciwzapalnej – indometacyny – opóźniało pojawienie się biegunki u szczurów poprzez zahamowanie zwiększonego wydzielania wody, elektrolitów i śluzu do światła jelit oraz zmniejszenie absorpcji jonów sodowych Na+ w okrężnicy. Być może mechanizm działania senesu jest związany ze szlakami przemian prostaglandyn. W innych testach dowiedziono, że połączenie indometacyny i nifedypiny zahamowało biegunkę u szczurów wywoływaną reiną. Nifedypina jest substancją blokującą kanały wapniowe, stąd wysunięto tezę, że działanie antronów senesu jest związane z blokowaniem kanałów wapniowych w obrębie jelita grubego.

Preparaty z senesu nie powinny być stosowane u osób ze stwierdzonymi dolegliwościami:

• stany odwodnienia z zaburzeniami elektrolitowymi;
• zwężenie jelit i/lub niedrożność jelit;
• atonia jelit;
• stany zapalne jelita grubego (np. choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego);
• występujący ból brzucha o nieznanej przyczynie.

Należy zachować ostrożność u osób z zaburzeniami pracy nerek ze względu na możliwe zaburzenia wodno-elektrolitowe.

Przeciwwskazane jest podawanie senesu dzieciom do 12 roku życia.

Kobiety w ciąży oraz matki karmiące piersią nie powinny stosować senesu. Wykazano przenikanie metabolitów rośliny do mleka (m.in. reiny). Badania przedkliniczne wykazały potencjalne działanie genotoksyczne i rakotwórcze antranoidów zawartych w senesie.

Nie wiadomo, czy długotrwałe przyjmowanie senesu prowadzi do rozwinięcia uzależnienia polegającego na konieczności stałego zwiększania dawek preparatów przeczyszczających na skutek nasilenia atonii okrężnicy. Ze względów bezpieczeństwa senes powinien być stosowany doraźnie i krótkotrwale. Pierwszym krokiem w przypadku pojawienia się problemu zaparć powinna być zmiana diety oraz przyjmowanie leków rozluźniających masy kałowe (np. makrogoli).

Dawkowanie senesu u młodzieży, dorosłych i osób w podeszłym wieku – ilość preparatu (herbatki, tabletki) zawierająca 10-30 mg pochodnych hydroksyantracenu w przeliczeniu na sennozyd B. Zazwyczaj senes przyjmuje się raz dziennie, wieczorem przed snem. Efekt przeczyszczający pojawia się w ciągu 8-12 godzin. Dawkowanie powinno ustalać się indywidualnie, tak aby przyjmować doraźnie jak najmniejszą ilość senesu przynoszącą efekt przeczyszczający. Leków z senesem nie powinno się stosować częściej niż 2-3 razy w ciągu tygodnia.

Premedykacja przed badaniami diagnostycznymi lub zabiegami w obrębie jelit – pojedyncza dawka preparatu z senesem zawierająca 150 mg pochodnych hydroksyantracenu w przeliczeniu na sennozyd B w dniu poprzedzającym badanie. Wskazana jest dodatkowa szklanka wody podczas zażycia i zwiększenie dobowej ilości płynów.

Preparaty z senesem nie powinny być stosowane dłużej niż tydzień bez konsultacji z lekarzem.

Preparaty z senesu mogą powodować zaburzenie wchłaniania innych leków stosowanych doustnie. Wiąże się to z potencjalnym obniżeniem ich skuteczności (np. w przypadku doustnych leków antykoncepcyjnych).

Leki z senesem mogą powodować obniżenie poziomu potasu we krwi (hipokaliemia), co nasila działanie glikozydów nasercowych (czasami zachodzi konieczność zmiany dawkowania). Możliwe są także interakcje z lekami antyarytmicznymi (w tym z lekami wpływającymi na rytm zatokowy, np. chinidyną oraz substancjami wydłużającymi odstęp QT).

Ryzyko pojawienia się zaburzeń elektrolitowych wzrasta podczas jednoczesnej terapii preparatami senesu oraz lekami moczopędnymi (diuretyki pętlowe, diuretyki tiazydowe), steroidami kory nadnerczy (adrenokortykosteroidami) i korzeniem lukrecji.

Przeprowadzono liczne badania toksyczności ostrej dla ekstraktów z liści oraz strąków senesu. W jednym z doświadczeń dawki ekstraktu powyżej 2,5 g/kg okazały się śmiertelne dla myszy (podanie przez zgłębnik).

Toksyczność ostra rośliny została zbadana m.in. na samcach szczurów rasy Wistar. Zwierzęta otrzymywały sproszkowane strąki senesu, które stanowiły 10% ich diety przez okres 3-6 tygodni. Zaobserwowano zmniejszenie apetytu, spadek masy ciała, biegunki, niewielkie uszkodzenia w obrębie struktur wątroby, nerek i jelit szczurów. W surowicy zwierząt wzrosło stężenie wskaźników wątrobowych oraz mocznika.

Możliwe działania niepożądane podczas terapii senesem dotyczą głównie przewodu pokarmowego i są to: bóle skurczowe brzucha, luźne stolce, biegunka. Ponadto preparaty z senesem mogą wywołać reakcje nadwrażliwości o charakterze miejscowym (skórne zmiany takie jak wysypka, świąd i rumień) lub uogólnionym (rzadkie przypadki anafilaksji). Opisywano przypadki alergii wziewnej, wynikłej z wdychania suszonego surowca roślinnego podczas jego przetwarzania, duszności i obrzęków naczynioruchowych. Liście i/lub strąki senesu stosowane długotrwale mogą prowadzić do wystąpienia zaburzeń elektrolitowych (np. spadek stężenia potasu) oraz do rozwinięcia się melanozy okrężnicy (pseudomelanosis coli). Schorzenie to polega na występowaniu zmian pigmentacyjnych w obrębie okrężnicy (ściany i śluzówki) i ma charakter odwracalny. Możliwym skutkiem nadużywania senesu jest także krwiomocz oraz albuminuria (obecność albumin w moczu). Mocz pacjentów przyjmujących senes często przybiera barwę czerwonobrązową bądź różową (w zależności od pH), co nie ma jednak znaczenia klinicznego.

Objawami przedawkowania senesu jest silny, skurczowy ból brzucha i ostra biegunka, która może prowadzić do odwodnienia. Substancje zawarte w roślinie mogą spowodować toksyczne zapalenie wątroby. Zaburzenia elektrolitowe będące wynikiem przyjęcia zbyt dużej dawki preparatów z senesem mogą prowadzić do zakłócenia pracy serca oraz osłabienia siły mięśniowej.

W literaturze opisano jeden przypadek ostrej niewydolności narządowej wątroby i nerek związanej z nadużywaniem glikozydów antrachinonowych senesu. Innymi zgłaszanymi działaniami niepożądanymi senesu były zaburzenia krążenia oraz napady padaczkowe.