Masłosz parka – występowanie, właściwości i zastosowanie. Skąd pochodzi masło shea i jak je wykorzystać?

Masłosz parka (Vitellaria paradoxa) to afrykańskie drzewo, będące źródłem nasion, z których wytwarza się cenny surowiec – masło shea. W tradycyjnej medycynie ludowej Afryki wykorzystuje się różne części drzewa shea, w tym liście, korę, korzenie, owoce i nasiona. Napary z liści drzewa masłowego stosuje się przy bólach brzucha, a także do przygotowywania relaksacyjnych parówek łagodzących bóle głowy oraz do przemywania podrażnionych spojówek.

Sproszkowaną korę i korzenie wykorzystuje się w leczeniu czerwonki, biegunek, dolegliwości żołądkowych oraz bólów brzucha o różnym pochodzeniu. Tubylcy stosują odwar z kory karite do przemywania oczu w celu neutralizacji jadu kobry plującej. Z kolei wywar z kory masłosza wykorzystuje się do kąpieli wspomagających poród i pobudzających produkcję mleka u karmiących matek. Tradycyjnie liście i kora służą także do przygotowywania okładów na klatkę piersiową przy infekcjach dróg oddechowych z kaszlem.

Z nasion masłosza Afrykańczycy wytwarzają pastę stosowaną w leczeniu różnych problemów skórnych, takich jak oparzenia słoneczne, poparzenia, drobne skaleczenia i rany. Pastą smaruje się również skórę dotkniętą egzemą i łuszczycą oraz suche i popękane stopy. Powstająca maź bywa także używana jako miejscowy środek na bolące stawy i mięśnie.

Masło shea jest cenionym surowcem w farmacji, kosmetyce, przemyśle i kulinariach. W Afryce Zachodniej bywa stosowane jako tłuszcz kuchenny, natomiast w Europie dopuszcza się jego niewielki dodatek w produktach spożywczych, np. wyrobach cukierniczych i czekoladach. Produkcja masła shea rozpoczyna się po opadnięciu owoców, zwykle od lipca do października. Owoce suszy się na słońcu, a następnie oddziela miąższ od twardego nasiona (orzecha shea). Nasiona są suszone, prażone, a następnie miażdżone na pastę. Z pasty otrzymuje się tłuszcz – nierafinowane masło shea – które opcjonalnie może być poddane filtracji i rafinacji.

Masło shea ma zwykle jasnożółty lub kremowy kolor. Surowiec z świeżych nasion jest bezwonny i wysokiej jakości, natomiast masło ze starych nasion jest ciemniejsze i gorzkie w smaku. W temperaturze pokojowej jest twarde, ale szybko mięknie w kontakcie ze skórą. Posiada delikatny orzechowy zapach i łagodny smak.

Masło shea jest składnikiem recepturowych preparatów aptecznych, takich jak maści, kremy, czopki czy globulki, gdzie pełni rolę stabilizatora i emolientu. Doskonale rozpuszcza substancje lecznicze w tłuszczach i ma minimalny potencjał alergizujący, co czyni je naturalnym i bezpiecznym surowcem. Jest łatwe do formowania i szeroko wykorzystywane w kosmetyce.

Jako Butyrospermum Parkii Butter, masło shea działa nawilżająco i natłuszczająco, tworząc na powierzchni skóry cienką warstwę okluzyjną chroniącą przed mrozem, wiatrem, zanieczyszczeniami oraz transepidermalną utratą wody (TEWL). Jest naturalnym emolientem, uelastycznia skórę, wspomaga jej regenerację i przyspiesza gojenie drobnych ran i otarć. Działa również filtrująco na promieniowanie słoneczne, wzmacniając efekty chemicznych i fizycznych filtrów przeciwsłonecznych.

Masło shea znajduje zastosowanie w wielu produktach: kremach, balsamach, maściach, mydłach, kosmetykach myjących, pomadkach do ust i peelingach. Sprawdza się w pielęgnacji skóry osób z łuszczycą, atopowym zapaleniem skóry i egzemą. Można nim wykonywać masaże całego ciała, także w czasie ciąży. Badania wykazują, że nakładanie masła shea na wnętrze nosa poprawia drożność dróg oddechowych u dorosłych i dzieci z katarem siennym.

Masłosz parka (Vitellaria paradoxa) to tropikalne drzewo należące do rodziny sączyńcowatych (Sapotaceae). Znane jest także jako drzewo masłowe, drzewo karite lub – w języku angielskim – shea tree. Gatunek ten rośnie na obszarze Afryki Subsaharyjskiej, w pasie zwanym Shea Belt, obejmującym m.in. Senegal, Sudan, Burkina Faso, Czad, Ghanę, Nigerię, Kamerun i Ugandę. Występuje głównie w naturalnym środowisku, przede wszystkim na sawannach, rzadziej na obrzeżach lasów.

Roślina preferuje suchy i półsuchy klimat, z temperaturami na poziomie 25–35°C. Masłosz parka wykazuje dobrą odporność na długotrwałe okresy bezdeszczowe, a do prawidłowego wzrostu wystarcza mu 600–1200 mm opadów rocznie (gatunek ten nie toleruje natomiast mrozu). Najlepiej rozwija się w pełnym słońcu, na glebach piaszczysto-gliniastych o lekko kwaśnym lub obojętnym odczynie (pH 5–7). Podłoże powinno być przepuszczalne, ponieważ roślina źle znosi zastoiny wody oraz podtapianie korzeni.

Masłosz parka to średniej wielkości drzewo o rozłożystej, parasolowatej koronie. Zazwyczaj osiąga 10–15 m wysokości, a maksymalnie dorasta do 20 m. Charakteryzuje się powolnym wzrostem — pierwsze owoce pojawiają się dopiero po 15–20 latach — oraz znaczną długowiecznością. Pień drzewa shea jest prosty i stosunkowo gruby, o średnicy 0,5–1 m, pokryty szarą, pionowo spękaną korą. System korzeniowy karite jest głęboki i dobrze rozwinięty, co umożliwia roślinie pobieranie wody z głębszych warstw podłoża i przetrwanie suszy.

Liście masłosza parki wyrastają skrętolegle lub w grupach na końcach pędów. Młode blaszki liściowe są jasnozielone, z czasem ciemnieją. Ich kształt określa się jako podłużnie jajowaty do lancetowatego, a powierzchnia liści jest skórzasta i błyszcząca; spodnia część bywa delikatnie owłosiona.

Kwitnienie przypada na porę suchą — od listopada do marca. Kwiaty są niewielkie (1–1,5 cm średnicy), kremowo-żółte i zebrane w grona lub baldachy po kilka do kilkunastu sztuk na końcach gałęzi. Mają charakter obupłciowy, pięciokrotny, zawierając liczne pręciki i pojedynczy słupek.

Owocem masłosza parki jest eliptyczna jagoda przypominająca wyglądem śliwkę. Osiąga ok. 4 cm długości i ma żółtobrązową barwę. Zewnętrzna, cienka i twarda skórka osłania soczysty miąższ o lekko słodkawym i kwaśnym smaku. W jego wnętrzu znajduje się twarde nasiono — tzw. orzech shea — barwy czerwono-brązowej, o owalnym kształcie (2–4 cm długości, 1,5–2,5 cm średnicy). Nasiona dojrzewają i nadają się do zbioru od lipca do października.

Nazwa łacińska Vitellaria paradoxa pochodzi od słowa vitellyus, oznaczającego żółtko jajka — odnosi się to do barwy i konsystencji miąższu nasion — oraz paradoxa, czyli „niezwykłe”, co najprawdopodobniej nawiązuje do wyjątkowego zastosowania nasion, wykorzystywanych do produkcji masła shea.

Masłosz parka (Vitellaria paradoxa) to drzewo afrykańskie, z którego nasion pozyskuje się masło shea – ceniony surowiec zarówno w kosmetyce, jak i farmacji. Masło to składa się głównie z tłuszczów roślinnych (trójglicerydów kwasów tłuszczowych, stanowiących około 90–95% masy), wśród których dominują kwasy oleinowy, stearynowy, linolowy oraz mniejsze ilości kwasów arachidowego i behenowego.

Pozostałe 5–17% masła to tzw. frakcja niezmydlająca się, czyli składniki nietłuszczowe o cennych właściwościach biologicznych. Należą do nich sterole roślinne (np. beta-sitosterol), triterpeny (alfa- i beta-amyrina, lupeol, butyrospermol, parkeol), polifenole (katechina, epikatechina, galokatechina, kwercetyna, arbutyna, kwas galusowy) oraz witaminy (retinol, tokoferole, witamina F). Masło shea zawiera też karotenoidy, naturalny lateks, fosfolipidy i minerały, takie jak żelazo, cynk, miedź czy wapń.

Triterpeny masła shea wykazują działanie prozdrowotne – mają właściwości przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe i antyoksydacyjne. Badania laboratoryjne i przedkliniczne pokazują, że lupeol m.in. hamuje procesy zapalne, obniża poziom cholesterolu i wspiera regenerację skóry. Związki te chronią także skórę przed szkodliwym wpływem promieni UV i złych warunków atmosferycznych.

Trójglicerydy masła shea poprawiają nawilżenie i elastyczność skóry, wzmacniają barierę lipidową naskórka i wspomagają regenerację kolagenu, czyli białka odpowiadającego za jędrność skóry. Dodatkowo masło redukuje aktywność enzymów rozkładających strukturę skóry, co sprzyja jej odbudowie i ochronie.

Polifenole obecne w nasionach masłosza, takie jak katechiny czy kwas galusowy, mają działanie antyoksydacyjne i fotoprotekcyjne – chronią komórki skóry przed szkodliwym działaniem wolnych rodników i promieniowania UV. Dodatkowo wykazują właściwości przeciwzapalne, ograniczając uwalnianie mediatorów stanu zapalnego i wpływając na enzymy COX-2 i iNOS.

Badania pokazują, że masło shea skutecznie zmniejsza transepidermalną utratę wody (TEWL), poprawia nawilżenie skóry oraz łagodzi podrażnienia. U osób z atopowym zapaleniem skóry stosowanie kosmetyków i produktów pielęgnacyjnych zawierających masło shea poprawiało stan skóry, zmniejszało świąd i wzmacniało naturalną barierę ochronną skóry.

W praktyce oznacza to, że masło shea to naturalny składnik, który nie tylko odżywia i natłuszcza skórę, ale także chroni ją przed czynnikami zewnętrznymi, wspiera regenerację i działa łagodząco w stanach zapalnych.

Masło shea tj. surowiec pozyskiwany z nasion drzewa Vitellaria paradoxa może być stosowane bezpośrednio na skórę jako samodzielny produkt kosmetyczny (100%  Butyrospermum Parkii Butter). Masło w czystej postaci nadaje się również do nanoszenia na usta, łamliwe paznokcie czy przesuszone końcówki włosów.

Dodatek masła karite znajdziemy w gotowych produktach kosmetycznych:

• kremach i balsamach;
• szamponach, maskach i odżywkach do włosów;
• mydłach i kosmetykach myjących;
• pomadkach do ust.

Zwykle stężenie masła shea w kosmetykach mieści się w granicach 5- 20%. 

Przepisy DIY z masłem shea:

• balsam do ciała: w kąpieli wodnej łączymy 2 łyżki masła shea i 1 łyżkę oleju migdałowego; dodajemy 1 łyżkę oleju z pestek winogron i mieszamy; po zdjęciu z ognia wkrapiamy wybrany olejek eteryczny; gotowy balsam należy umieścić w szklanym pojemniku; najlepiej nanosić go na lekko wilgotną skórę; ma działanie silnie nawilżające, regenerujące i łagodzące podrażnienia;
• pomadka do ust: w kąpieli wodnej łączymy po 1 łyżeczce masła shea, wosku pszczelego i oleju kokosowego; dodajemy kilka kropli witaminy E; gotową masę umieszczamy w małym pojemniczku; pomadka nawilża usta oraz chroni przed wpływem mrozu/wiatru;
• maska do włosów: w kąpieli wodnej łączymy 1 łyżkę masła shea i 1 łyżkę oleju kokosowego; po ostudzeniu dodajemy żółtko jaja oraz 1 łyżkę miodu; maskę należy nałożyć na wilgotne włosy, po czym owinąć głowę ręcznikiem; po 30- 40 minutach maskę zmywamy i myjemy włosy szamponem;
• krem do rąk: 2 łyżki masła shea łączymy z 1 łyżką oleju migdałowego; dodajemy 1 łyżeczkę gliceryny i kilka kropli olejku eterycznego; gotowy krem przekładamy do pojemniczka; krem doskonale regeneruje skórę dłoni;

Masło shea tworzy na skórze warstwę lipidową, która teoretycznie może utrudnić wchłonięcie substancji czynnych z miejscowych postaci leków np. kremów czy maści. Z tego powodu zaleca się aplikację masła shea na skórę po 1- 2 godzinach od posmarowania lekiem (np. ze sterydami).

Masło shea zwiększa trwałość filtrów przeciwsłonecznych ze względu na posiadane naturalne właściwości filtrujące promienie UV. 

Masło shea pozyskiwane z masłosza parki jest uznawane za bezpieczne i na ogół dobrze tolerowane. Po aplikacji na skórę/ błony śluzowe surowiec może wywołać reakcję alergiczną, choć są to przypadki stosunkowo rzadkie. Objawami uczulenia kontaktowego na masło shea są: zaczerwienienie, pieczenie, świąd skóry oraz wysypka. Możliwe jest również wystąpienie obrzęku skóry. Reakcje uczuleniowe są częstsze w przypadku nierafinowanego masła shea.

Po zastosowaniu na skórę surowiec może zatykać pory i powodować powstawanie zaskórników.

W krajach afrykańskich masło shea jest produktem spożywczym, stosowanym jako tłuszcz jadalny. Nadmierne spożycie surowca może wywołać dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunkę).