Kruszyna pospolita — jak stosować bezpiecznie

Kruszyna pospolita (łac. Rhamnus frangula lub Frangula alnus, ang. Alder buckthorn) jest krzewem lub drobnym drzewem występującym powszechnie na terenie Europy oraz Północnej Afryki. W Polsce kruszynę można spotkać na terenach nizinnych oraz górach do wysokości 900 m n.p.m. Kruszyna pochodzi z rodziny szakłakowatych – Rhamnaceae. Z tego powodu w niektórych rejonach Polski jest nadal nazywana szakłakiem, chociaż od gatunku Rhamnus cathartica odróżnia ją brak kolców na gałązkach.

Kruszyna pospolita jest krzewem lub niewielkim drzewem dorastającym zwykle do około 6 metrów wysokości. Swoją nazwę roślina zawdzięcza bardzo kruchym gałązkom, które na powierzchni kory mają poprzecznie ułożone, białe przetchlinki. Eliptyczne lub jajowate liście wyrastają na pędach skrętolegle. W kątach liści można dostrzec białozielone, niewielkie pojedyncze kwiaty. Owocem kruszyny jest czerwony pestkowiec, który po osiągnięciu dojrzałości przybiera czarny kolor.

Surowiec farmaceutyczny stanowi kora kruszyny – Frangulae cortex. Kora powinna być zbierana z młodych pędów i poddana procesowi suszenia w odpowiedniej temperaturze.

Ekstrakty z kory kruszyny znalazły zastosowanie w krótkotrwałej terapii zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego. Odwary z kory lub tabletki zawierające wyciąg z tego surowca należy stosować w przypadku zaparć, niestrawności oraz zmniejszonego wydzielania żółci.

Wiele źródeł i reklam może sugerować, że tabletki zawierające wyciągi z kory kruszyny lub wygodne do stosowania herbatki z senesem są preparatami wspomagającymi odchudzanie. Niestety, zmniejszenie masy ciała jest zwykle długim procesem, wymagającym dodatkowej aktywności fizycznej lub wprowadzenia odpowiedniej diety. Stosowanie w tym celu preparatów przeczyszczających, które początkowo mogą sprawiać wrażenie skutecznych, niesie za sobą ryzyko pojawienia się zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego i wystąpienia zjawiska tolerancji.

Kora kruszyny jest obecna w lecznictwie ludowym Polaków od setek lat. W trakcie stosowania surowca wytworzyło się wiele mitów na temat jego działania. W powiecie radomskim w XVIII wieku wierzono, że kora ściągnięta z pędu ku dołowi wywoła przeczyszczenie, a oskrobanie łodygi ku szczytowi wywoła wymioty. Oczywiście wymioty były spowodowane prawdopodobnie niewłaściwym przygotowaniem surowca lub zbyt dużą dawką, czego nie mogli wiedzieć ówcześni mieszkańcy Polski. Owoce kruszyny, tak samo jak niewłaściwie wysuszona kora, są trujące i mogą być przyczyną biegunek, wymiotów oraz krwawień z przewodu pokarmowego.

Kruszyna pospolita przez długi okres była źródłem brunatnego, a później czerwonego barwnika wykorzystywanego w przemyśle włókienniczym.

Surowiec zawiera w swoim składzie antrazwiązki, do których zaliczamy glikozydowe pochodne franguliny, franguloemodynę, chryzofanol oraz fiscjon. W ekstraktach z kory zidentyfikowano również ramnetynę oraz jej pochodne – substancje należące do grupy flawonoidów. Ponadto kora kruszyny jest również źródłem garbników, alkaloidów peptydowych oraz soli mineralnych.

Działanie lecznicze wyciągów z kory kruszyny jest związane przede wszystkim z obecnością antrazwiązków. Są to substancje, które po dostaniu się z treścią pokarmową do wnętrza jelita ulegają w nim procesom rozkładu enzymatycznego. W wyniku tego powstają antrony i antranole, które charakteryzują się działaniem przeczyszczającym. Efekt przeczyszczenia wynika z pobudzenia ruchów robaczkowych jelita cienkiego i zmniejszenia wchłaniania zwrotnego wody z wnętrza jelita. Upłynnienie mas kałowych jest również powiązane ze zwiększoną produkcją śluzu w jelicie.

Poza efektem przeczyszczającym antrazwiązki wykazują również efekt żółciopędny oraz żółciotwórczy. Pochodne franguliny drażnią miąższ wątroby, co prowadzi do zwiększenia wydzielania żółci do światła jelita. Gorzki smak antrazwiązków jest przyczyną zwiększenia produkcji kwasu żołądkowego na drodze odruchowej.

Korę kruszyny można przyjmować w postaci gotowej jako tabletki lub syrop, które są dostępne na rynku polskim.

Istnieje również możliwość przyrządzenia odwaru z kory. W tym celu niewielką ilość wysuszonego surowca należy zalać szklanką wody i gotować przez około dziesięć minut. Po tym czasie odwar można przecedzić i przyjmować go w przypadku problemów z zaparciami. Wyciągów oraz preparatów gotowych zawierających antrazwiązki nie należy nadużywać.

Preparaty gotowe, które w swoim składzie mają ustaloną zawartość antrazwiązków, należy zwykle stosować w ilości jednej lub dwóch tabletek na dobę, nie przekraczając maksymalnej dobowej dawki antrazwiązków.

Długotrwałe stosowanie wyciągów z kory kruszyny może spowodować, że antrazwiązki obecne w ekstraktach będą odpowiedzialne za wystąpienie spadku stężenia potasu w osoczu, co jest szczególnie niebezpieczne w przypadku pacjentów przyjmujących leki antyarytmiczne, moczopędne oraz sterydy.

Jednoczesne stosowanie ekstraktów z kory kruszyny oraz wyciągów z korzenia lukrecji może zwiększać ryzyko pojawienia się zaburzeń elektrolitowych podczas terapii.

Ze względu na skrócenie pasażu jelitowego zmianie ulega okres, przez który leki ulegają wchłanianiu w przewodzie pokarmowym. W związku z tym stosowanie wyciągów z kruszyny może znacząco wpływać na inną jednocześnie prowadzoną terapię.

Ekstrakty z kory kruszyny mogą spowodować wystąpienie objawów ze strony przewodu pokarmowego, takich jak nudności, ból brzucha, skurcze mięśni dna miednicy oraz wymioty. Podczas długotrwałego stosowania wyciągów z kory kruszyny istnieje ryzyko podrażnienia narządów miednicy mniejszej, a nawet wystąpienia drobnych krwawień, które będą przyczyną krwiomoczu.

Zbyt intensywna lub zbyt długa terapia zwykle prowadzi do znacznego osłabienia perystaltyki jelit, co pogarsza komfort życia pacjenta. Ponadto nadmierne stosowanie wyciągów zawierających antrazwiązki może doprowadzić do przekrwienia narządów miednicy mniejszej, w tym końcowych odcinków jelita grubego, i spowodować wystąpienie hemoroidów.

Preparatów zawierających wyciągi z kory kruszyny nie powinny stosować kobiety w ciąży oraz dzieci cierpiące na zaparcia.

Terapia preparatami przeczyszczającymi z kory kruszyny jest przeciwwskazana w przypadku niedrożności układu pokarmowego, ostrego zapalenia wątroby, hemoroidów, krwawień z przewodu pokarmowego, nowotworów przewodu pokarmowego, choroby Leśniowskiego-Crohna oraz wrzodziejącego zapalenia jelita grubego.