Dziewanna wielkokwiatowa — królewska roślina o wielu zastosowaniach

Dziewanna wielkokwiatowa (Verbascum densiflorum Bert., Verbascum thapsiforme Schrad.) to roślina pospolicie rosnąca w Polsce niżowej, na miejscach słonecznych, kamienistych lub piaszczystych. Surowcem są korony kwiatowe z przyrośniętymi pręcikami. Po zebraniu ze stanu naturalnego (rzadko z uprawy) suszy się je bardzo szybko, aby zachować ich złotożółty kolor. W kontakcie z wilgocią surowiec ulega zbrunatnieniu. Liście odziomkowe dziewanny są duże, siedzące lub krótkoogonkowe i eliptyczne. Z kolei liście łodygowe są skrętoległe, dolne eliptyczne, a wyższe jajowate, siedzące i zbiegające wzdłuż łodygi. Dziewanna kwitnie od lipca do sierpnia. Kwiaty o krótkich szypułkach ustawione są w pęczkach od dwóch do pięciu na osi kwiatostanu, który jest dużym, kłosowatym gronem. Owoce dojrzewają od sierpnia do października. Zapach dziewanny jest delikatny, miodowy, a smak słodkawy i śluzowaty. Sproszkowany surowiec przyjmuje barwę szarożółtawą.

Kwiat dziewanny (Verbasci flos, ang. Mullein flower, Golden torch) stosowany jest w schorzeniach górnych dróg oddechowych ze względu na swoje właściwości osłaniające, ułatwiające odkrztuszanie zalegającej wydzieliny i łagodzące podrażnienia. Surowiec wskazany jest również jako lek pomocniczy w terapii grypy. Zewnętrznie można stosować okłady w celu leczenia owrzodzeń, odmrożeń, odleżyn, oparzeń czy też stłuczeń i ran. W medycynie ludowej kwiat dziewanny był wykorzystywany w schorzeniach pęcherza i nerek, ale także w stanach zapalnych przewodu pokarmowego i skóry (wyprysk alergiczny, egzema). Lecznictwo ludowe używało surowca w wielu wskazaniach. Korony kwiatowe i nasiona wykorzystywano przy kaszlu, nieżycie oskrzeli, astmie, rozedmie, wyczerpaniu, czerwonce, nieżytach żołądka, żylakach odbytu, żółtaczce i chorobach wątroby. Maść ze sproszkowanych nasion stosowano w leczeniu ropiejących ran i wrzodów. Suchy proszek z kolei działał skutecznie w przypadku pękania sutków u matek karmiących. Preparaty ze świeżego ziela dziewanny stosowano natomiast w weterynarii jako środek przeciwkaszlowy. Esencja ze świeżego ziela znalazła też zastosowanie w homeopatii.

Kwiat dziewanny ma również właściwości dezynfekujące, dlatego obecnie używany jest w kosmetykach do pielęgnacji skóry trądzikowej. Można go również znaleźć w szamponach rozjaśniających i nadających połysk włosom. Kąpiele z dziewanny działają na skórę zmiękczająco i odprężająco. W kuchni kwiatów używa się zaś do aromatyzowania likierów.

W mitologii greckiej czytamy, że dziewanna miała chronić Odyseusza przed czarami Kirke − wróżbitki i czarodziejki. Roślinie przypisywano zatem magiczną moc. Z kolei Rzymianie znaleźli dla niej praktyczne zastosowanie. Zawijali figi w liście dziewanny, chroniąc je przed zepsuciem. Łodygi wysuszone i zamoczone w łoju i sadle służyły również jako świece, kaganki. Ludowe nazwy dziewanny to w związku z tym królewska świeca i knotnica. Dziewannę nazywano czasami także warkoczami Matki Boskiej, a potoczna nazwa używana przez mieszkańców Ameryki Płónocnej to cowboy toilet paper.

Ważnym składnikiem surowca jest śluz (od 2,5% do 3%), składający się z ksyloglukanów oraz obojętnych lub kwaśnych arabinogalaktanów. Wyróżniamy w nim również saponozydy triterpenowe (około 0,007%), jak na przykład werbaskosaponina i inne pochodne werbaskogeniny. Dodatkowo można wymienić takie substancje czynne, jak irydoidy (aukubina, katalpol), flawonoidy (rutozyd, hesperydyna, diosmina), barwniki karotenowe, fenyloetanoidy (werbaskozyd) oraz ślady olejku eterycznego. Spośród składników obojętnych zwraca uwagę znaczna zawartość sacharozy i innych cukrów, bo aż do 20%. Saponozydy zawarte w surowcu warunkują przede wszystkim działanie wykrztuśne. Z kolei śluzy wykazują działanie osłonowe na błony śluzowe górnych dróg oddechowych. Związki czynne kwiatów dziewanny mają również właściwości przeciwwirusowe. Wodne wyciągi z kwiatów dodatkowo działają przeciwzapalnie na błony śluzowe gardła, przełyku, żołądka i jelit oraz dróg moczowych. Wykazują również działanie powlekające, lekko moczopędne i napotne. Wyciągi z liści stosowane zewnętrznie działają odmiękczająco, gojąco i przeciwzapalnie silniej niż wyciągi z kwiatów.

Kwiat dziewanny występuje pod różnymi postaciami leków i suplementów diety. Zioła do zaparzania zazwyczaj stosuje się w ilości od 1,5 g do 2 g na 200 ml ciepłej wody. Odwar ogrzewa się do wrzenia, odstawia na 15 minut i przecedza. Sporządzony specyfik można pić od 3 do 4 razy dziennie po jedzeniu. Syropy z dziewanny również stosuje się z taką samą częstotliwością. W obu przypadkach nie zaleca się przyjmowania kwiatu dziewanny przez dzieci poniżej 12 roku życia oraz kobiety w ciąży i karmiące piersią, ze względu na brak badań dotyczących bezpieczeństwa stosowania. Surowiec przeciwwskazany jest również u osób uczulonych na składniki rośliny. Nie jest także wskazane stosowanie dziewanny powyżej 7 dni. Jeśli dolegliwości pacjenta nie miną w tym czasie, należy skonsultować się z lekarzem prowadzącym.

Brak danych klinicznych dotyczących interakcji pomiędzy składnikami dziewanny wielkokwiatowej a innymi ziołami i lekami.

Dotychczas nie zgłaszano działań niepożądanych związanych z przyjmowaniem dziewanny wielkokwiatowej zgodnie ze wskazaniami. Nie są również znane przypadki przedawkowania. U osób uczulonych może dojść do reakcji alergicznej.