Guar – właściwości, występowanie i zastosowanie w fitoterapii i diecie

Guar, znany również jako Cyamopsis tetragonoloba, to jednoroczna roślina strączkowa należąca do rodziny bobowatych (Fabaceae). Jej ojczyzną są tereny Azji Południowej – głównie Indie i Pakistan, gdzie do dziś prowadzi się największe uprawy. Indie odpowiadają obecnie za około 80% światowego handlu gumą guar, choć roślina uprawiana jest także w Stanach Zjednoczonych, Australii i Afryce. W języku potocznym guar bywa nazywany fasolą guar lub po prostu rośliną guar.

Rośnie on w suchym, gorącym klimacie subtropikalnym i tropikalnym. Optymalna temperatura dla jego rozwoju mieści się w zakresie 25–35°C. Najlepiej udaje się na glebach piaszczystych lub piaszczysto-gliniastych o odczynie lekko kwaśnym do zasadowego (pH 6,0–7,5). Wymaga pełnego nasłonecznienia, a nadmiar wilgoci jest dla niego szkodliwy – prowadzi bowiem do gnicia systemu korzeniowego. W warunkach naturalnych fasola guar porasta obszary pustynne i półpustynne.

Cyamopsis tetragonoloba to średniej wielkości roślina dorastająca zazwyczaj do 100 cm wysokości. Jej łodyga jest wzniesiona, rozgałęziona, gruba, sztywna i pokryta licznymi włoskami. Kolor łodygi bywa zielony lub lekko czerwonawy. Roślina rozwija głęboki system korzeniowy typu palowego – korzeń główny może sięgać nawet 2 metrów w głąb ziemi. Na jego powierzchni, podobnie jak u innych roślin bobowatych, obecne są brodawki korzeniowe, dzięki którym guar wiąże azot z powietrza.

Liście wyrastają wzdłuż łodygi naprzemianlegle. Każdy liść złożony składa się z trzech eliptycznych lub jajowatych listków. Blaszki liściowe są zielone, a ich górna powierzchnia pokryta jest cienką warstwą woskową.

Okres kwitnienia rozpoczyna się około 30–40 dni po siewie. Kwiaty guar są obupłciowe – zawierają pojedynczy słupek oraz dziesięć pręcików. Budowa kwiatów odpowiada charakterystycznemu układowi roślin motylkowatych: jeden większy płatek tworzy żagielek, dwa kolejne pełnią funkcję skrzydełek, a dwa zrośnięte płatki układają się w łódeczkę. Kwiaty mogą wyrastać pojedynczo lub w niewielkich gronach w kątach liściowych. Spotyka się barwy różowe, białe oraz jasnofioletowe.

Owocem guar są owłosione strąki długości od 4 do 10 cm. Każdy z nich zawiera od 5 do 12 twardych nasion. Początkowo owoce są jasnozielone, z czasem jednak żółkną i brązowieją. Nasiona mają owalny lub nerkowaty kształt, mierzą 3–5 mm długości i 2–3 mm szerokości. Ich barwa zależy od odmiany i może być szarobiała, żółtobrązowa, brązowa lub zielonkawa. Pokrywa je twarda łupina nasienna, chroniąca bogate w galaktomannan bielmo – cenny polisacharyd wykorzystywany m.in. do produkcji gumy guar.

Nazwa łacińska Cyamopsis tetragonoloba wywodzi się z języka greckiego: „kyamos” oznacza fasolę, a „opsis” – podobieństwo.

Warto dodać, że młode strąki guar w Indiach traktowane są jako zdrowa przekąska warzywna, a ponadto stanowią paszę dla zwierząt.

Cyamopsis tetragonoloba, czyli guar, jest naturalnym źródłem gumy guar – cennego produktu wykorzystywanego w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym i kosmetycznym. Guma pozyskiwana jest z nasion rośliny poprzez ich mielenie, suche ogrzewanie oraz obróbkę obejmującą nawadnianie, płatkowanie, suszenie, drobne mielenie, oczyszczanie, przetwarzanie chemiczne i mieszanie. W kolejnych etapach dostosowuje się właściwości fizykochemiczne gumy do potrzeb konkretnego przemysłu.

Tradycyjne zastosowanie części rośliny

W tradycyjnej medycynie Azji wykorzystywane są nie tylko nasiona, ale także strąki, liście i korzenie guar. Młode strąki i nasiona stanowią wartościową przekąskę, bogatą w białko i błonnik. Zmielone nasiona łagodzą problemy trawienne, działają hipoglikemicznie i obniżają poziom lipidów we krwi. Strąki w ajurwedzie są stosowane jako środek chłodzący i przeczyszczający. Liście mogą być przykładane do ran, natomiast korzeń w formie odwaru działa moczopędnie i wspiera leczenie infekcji dróg moczowych oraz obrzęków kończyn.

Guma guar w farmacji

Współcześnie najważniejszym produktem guar jest guma, wykorzystywana jako substancja pomocnicza w lekach. W kapsułkach i tabletkach pełni funkcję środka wiążącego i spowalniającego uwalnianie substancji leczniczej, a w syropach, zawiesinach i emulsjach działa zagęszczająco i stabilizująco. Guma guar znajduje zastosowanie także w nowoczesnych technologiach farmaceutycznych, np. w produkcji mikrokapsułek czy żeli mukoadhezyjnych.

Działanie prozdrowotne gumy guar

Chemicznie guma guar to rozpuszczalny błonnik pokarmowy – polisacharyd glukomannan. Nie jest trawiona w przewodzie pokarmowym, lecz dobrze rozpuszcza się w wodzie. Tworzy żel, który wyścieła jelita, ogranicza wchłanianie glukozy i wspomaga osoby z podwyższonym poziomem cukru we krwi. Ponadto pomaga obniżać poziom cholesterolu LDL i cholesterolu całkowitego, wspiera odczucie sytości, a dzięki właściwościom prebiotycznym korzystnie wpływa na mikroflorę jelitową.

Zastosowanie w kosmetyce

Guma guar jest powszechnie stosowana w kosmetykach, gdzie nadaje produktom konsystencję, lepkość i stabilność. Działa nawilżająco, kondycjonuje skórę i włosy oraz ułatwia ich rozczesywanie.

Produkty uboczne i pasza dla zwierząt

Produktem ubocznym produkcji gumy jest mączka guar – mieszanka zarodków i łupin nasiennych (ok. 25% zarodków i 75% łupin), powszechnie wykorzystywana jako pasza dla zwierząt gospodarskich.

Zastosowanie w przemyśle spożywczym

Guma guar pełni funkcję popularnego zagęszczacza i stabilizatora w produktach spożywczych, takich jak jogurty, sosy, lody czy desery. Dzięki właściwościom żelującym poprawia konsystencję, stabilność i teksturę żywności.

Najcenniejszym składnikiem rośliny guar (Cyamopsis tetragonoloba) jest polisacharyd galaktomannan, stanowiący ponad 80% masy nasion. Jest to wielocukier zbudowany z cząsteczek mannozy i galaktozy, w którym jednostki mannopiranozy połączone są wiązaniem 1β-4. Po odpowiedniej obróbce galaktomannan daje wykorzystywaną w przemyśle gumę guar.

Oprócz polisacharydów, roślina zawiera także białka (ok. 5–7%) oraz tłuszcze (1–2%), w tym estry steroli, triacyloglicerole, wolne kwasy tłuszczowe, lipidy polarne oraz sterole, takie jak kampesterol, awenasterol, stigmasterol i sitosterol. W nasionach obecne są również śladowe ilości delta-7-awenasterolu, stigmast-7-enolu, brassikasterolu i cholesterolu.

Roślina jest także źródłem minerałów, m.in. wapnia, fosforu, żelaza, potasu i magnezu. Pędy oraz okrywy nasienne zawierają niewielkie ilości flawonoidów (kwercetyna, kemferol, apigenina, luteolina, rutyna) oraz kwasów fenolowych (kwas galusowy, ferulowy, p-kumarowy, chlorogenowy, syringowy). Stężenie polifenoli w nasionach wynosi od 0,69 do 1,26%.

Właściwości prozdrowotne

Rozpuszczalny w wodzie galaktomannan tworzy w przewodzie pokarmowym lepki żel, który mechanicznie hamuje wchłanianie cukrów, przyczyniając się do obniżenia glikemii poposiłkowej i wspierania prawidłowego poziomu glukozy we krwi. Flawonoidy i kwasy fenolowe w roślinie działają antyoksydacyjnie, chroniąc komórki przed stresem oksydacyjnym, a także wspierają wrażliwość komórek na insulinę. Dodatkowo związki te hamują enzymy trawiące węglowodany w jelitach (alfa-amylazę, alfa-glukozydazę).

Regularne spożywanie gumy guar wspomaga także obniżanie poziomu lipidów we krwi, w tym cholesterolu LDL, cholesterolu całkowitego i trójglicerydów, dzięki zdolności galaktomannanu do wiązania tłuszczów z pożywienia i zmniejszania ich wchłaniania.

Działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne

Główne substancje przeciwzapalne obecne w Cyamopsis tetragonoloba to kwasy fenolowe (kwas galusowy, ferulowy, p-kumarowy), związki flawonoidowe (kwercetyna, kemferol, luteolina, apigenina) oraz frakcje błonnika rozpuszczalnego (galaktomannan). Flawonoidy hamują enzymy odpowiedzialne za rozwój stanu zapalnego (cyklooksygenazę typu 2, lipooksygenazę) i ograniczają produkcję czynników prozapalnych, takich jak interleukiny czy TNF-alfa. Dodatkowo stabilizują błony komórkowe i utrzymują równowagę oksydacyjną, a guma guar pośrednio łagodzi stany zapalne poprzez modulowanie mikrobioty jelitowej.

Właściwości antybakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe

Cyamopsis tetragonoloba wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe. Aktywność antydrobnoustrojowa wynika głównie z obecności kwasów fenolowych, flawonoidów, saponin i garbników. Dodatkowo frakcje białkowe nasion wykazują właściwości bakteriostatyczne. Roślina skutecznie hamuje rozwój wielu szczepów bakterii, w tym Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, Escherichia coli oraz Pseudomonas aeruginosa.

Guma guar pozyskiwana z Cyamopsis tetragonoloba jest stosowana w przemyśle farmaceutycznym jako środek pomocniczy (wiążący) w tabletkach i kapsułkach.

W przemyśle kosmetycznym guma guar stanowi zagęstnik, stabilizator i emulgator wielu produktów pielęgnacyjnych. Jej dodatek zapewnia lepsze tworzenie się piany w kosmetykach myjących ponieważ posiada właściwości błonotwórcze. Gumę guar znajdziemy w żelach do mycia ciała, płynach do kąpieli, szamponach i odżywkach przeznaczonych już od najmłodszych lat. Hydroksypropylowana guma guar Hydroxypropyl guar lub Guar hydroxypropyltrimonium chloride w kremach, żelach i pastach do zębów jest dodatkiem antystatycznym, wiążącym, stabilizującym emulsję i regulującym lepkość produktu.

Przepis na odwar z nasion Cyamopsis tetragonoloba:

• nasiona guar w ilości około 2- 3 gramów umieszczamy w naczyniu i zalewamy wodą (250 ml); całość doprowadzamy do wrzenia i gotujemy na wolnym ogniu przez około 15- 20 minut; po tym czasie zestawiamy naczynie z ognia i pozostawiamy pod przykryciem jeszcze przez 5 minut; gotowy odwar przecedzamy; zaleca się wypijanie 1- 2 szklanek odwaru w ciągu dnia; odwar pomaga w regulacji poziomu cukru i cholesterolu; można go ównież zastosować zewnętrznie: w tym celu odwarem nasączamy gazę/kompresy i przykładamy do miejsc z drobnymi rankami, zadrapaniami, oparzeniami np. posłonecznymi; odwar może służyć jako dodatek do kąpieli leczniczych np. dla osób z AZS;

Przepis na napar z nasion Cyamopsis tetragonoloba:

• nasiona guar w ilości 2- 3 gramów umieszczamy w naczyniu i zalewamy 250 ml wrzącej wody; zaparzamy przez 15- 20 minut; gotowy napar przecedzamy; można wypijać 1-2 szklanki świeżo przyrządzonego naparu w ciągu dnia;

Gumę guar w postaci proszku można dodawać do szklanki z wodą, sokiem owocowym czy koktajlem (w ilości 0,5- 1 łyżeczki na szklankę napoju). Po dodaniu proszku należy całość intensywnie mieszać (aby uniknąć tworzenia się grudek) i wypić bezpośrednio po przygotowaniu. Napój z gumą guar wspomaga kurację odchudzającą, ponieważ zapewnia dłuższe uczucie sytości.  

Przepisy na kosmetyki DIY z wykorzystaniem gumy guar:

• maseczka łagodząca: nasiona guar (około 1/4 łyżeczki), miód (1 łyżeczka, wybrany rodzaj), sok z liści aloesu (lub żel, 1 łyżeczka), kilka kropli wody; składniki maseczki mieszamy i pozostawiamy na kilka minut (czas potrzebny do spęcznienia nasion); nakładamy cienką warstwę na skórę i pozostawiamy na około 20 minut; po tym czasie myjemy twarz ciepłą wodą i delikatnie osuszamy;
• naturalny tonik: około 5 gramów nasion guar zalewamy 200 ml wody i doprowadzamy do wrzenia; całość gotujemy przez 15- 20 minut; gotowy wywar przecedzamy; do odwaru można dodać składniki wzbogacające jego działanie: olejki eteryczne (lawendowy, z drzewa herbacianego) i/lub glicerynę kosmetyczną; całość przelewamy do butelki z atomizerem i przechowujemy w lodówce;
• nawilżający żel: 1 łyżkę nasion guar zalewamy 150 ml przegotowanej wody i doprowadzamy do wrzenia; gotujemy pod przykryciem przez 15- 20 minut, a następnie zestawiamy z ognia i trzymamy pod przykryciem kolejne 10 minut; po tym czasie do wytworzonego żelu dodajemy wybrane składniki: olejki eteryczne, glicerynę lub witaminę E w kroplach; żelem można smarować skórę twarzy i ciała np. po opalaniu;

W aptekach znajdziemy gotowe produkty zawierające gumę guar w postaci proszku, kapsułek i tabletek. Jest to naturalne źródło błonnika pokarmowego. Podczas suplementacji gumy guar należy spożywać dodatkową ilość wody w celu uniknięcia zaczopowania jelit. Proszek rozpuszcza się w chłodnej wodzie i wypija bezpośrednio po przygotowaniu.

Guma guar może utrudniać wchłanianie leków doustnych poprzez tworzenie mechanicznej warstwy na powierzchni śluzówki jelit. Ważne jest, aby zażywać leki godzinę przed spożyciem lub 2 godziny po spożyciu gumy guar. Jednoczesne spożycie razem z lekami grozi zmniejszeniem ich efektu terapeutycznego.

Guma guar pozyskiwana z Cyamopsis tetragonoloba może nasilać działanie leków przeciwcukrzycowych, poprzez spowolnienia wchłaniania węglowodanów w jelitach. W rezultacie takie połączenie zwiększa ryzyko wystąpienia hipoglikemii. Cyamopsis tetragonoloba działa synergistycznie z roślinami: morwą białą, kozieradką, gurmarem.

Guma guar nasila działanie leków przeczyszczających, także preparatów ziołowych zawierających senes, kruszynę, rzewień czy aloes.

Cyamopsis tetragonoloba może zwiększać efekt leków hipotensyjnych, choć mechanizm tego działania nie został wyjaśniony.

Najczęstsze działania niepożądane po spożyciu gumy guar pozyskiwanej z Cyamopsis tetragonoloba dotyczą przewodu pokarmowego (wzdęcia, skurczowe bóle brzucha, gazy i odbijanie, zaparcia, biegunka) i mają łagodny charakter. W przypadku osób z chorobami przewodu pokarmowego, lub przy niedostatecznej podaży płynów może dojść do niedrożności przełyku lub jelit. Przedawkowanie surowca prowadzi do wystąpienia nudności i wymiotów, silnych wzdęć i bólu brzucha.

Jak każdy surowiec pochodzenia roślinnego guma guar może spowodować reakcje alergiczne (zmiany na skórze, problemy z oddychaniem).