Głowienka pospolita — zapomniane ziele o cennych właściwościach

Głowienka pospolita jest znanym i szanowanym elementem medycyny wschodniej. W Europie właściwości lecznicze rośliny uległy stopniowemu zapomnieniu, a polecana niegdyś przez zielarzy roślina została reliktem przeszłości. Obecnie bylina pełni w medycynie rolę raczej ciekawostki.

Medycyna ludowa zalecała wykorzystanie naparów z ziela głowienki w leczeniu infekcji górnych dróg oddechowych oraz pomocniczo podczas zwalczania objawów przeziębienia. Odwar z ziela stosowano głównie do leczenia bólu gardła. Działanie przeciwbakteryjne ekstraktów sprawiło, że były one chętnie stosowane w leczeniu lekkich infekcji dróg moczowych. Ponadto ze względu na działanie zapierające ziele głowienki było często stosowane jako środek przeciwbiegunkowy oraz podczas leczenia lekkich nieżytów przewodu pokarmowego.

W medycynie Dalekiego Wschodu ekstrakty z ziela głowienki są nadal zalecane w zwalczaniu bólu i zawrotów głowy, mają również ograniczać opuchliznę i suchość oczu. Ponadto są czasem zalecane jako lekkie środki przeciwgorączkowe.

W medycynie chińskiej głowienka jest określana mianem Xiakucao, co można rozumieć dosłownie jako chwast, który więdnie latem. W Polsce głowienka była szeroko znana ludności wiejskiej, ponieważ często wykorzystywano ją jako środek gojący drobne zranienia powstające podczas żniw. Interesującym faktem jest to, że w niektórych regionach Polski tak bardzo ceniono sobie właściwości aromatyczne naparu z głowienki, że zastąpił on częściowo napary herbaciane. Na terenie dawnego województwa nowogrodzkiego susz z ziela głowienki był wykorzystywany do nabijania fajek i palony jako papierosy.

Głowienka pospolita (łac. Prunella vulgaris, ang. Selfheal) jest drobną byliną pochodzącą z rodziny jasnotowatych – Lamiaceae. Roślina występuje powszechnie na terenie niemal całej Polski, często można ją spotkać na terenach wilgotnych takich jak łąki oraz pastwiska. Występuje również w lasach oraz na poboczach dróg, co jest spowodowane zmniejszeniem ilości wypasanego bydła, które przyczyniało się do rozsiewania nasion tej rośliny. Nektar głowienki jest wykorzystywany przez pszczoły do produkcji miodu.

Głowienka pospolita osiąga niewielkie rozmiary, jej wysokość nie przekracza zwykle 50 cm. Lekko owłosiona łodyga ma charakter wzniesiony, a na jej szczycie znajduje się pojedynczy niebieskofioletowy kwiatostan. Jajowato-okrągłe liście są ułożone na pędach naprzeciwlegle, a ostatnia para liści znajduje się pod samym kwiatostanem. Owocem rośliny jest rozłupnia, rozpadająca się na cztery niewielkie rozłupki.

Surowcem roślinnym jest ziele głowienki – Prunellae herba. Zaleca się zbieranie kwitnącego ziela, które należy następnie suszyć w odpowiedniej temperaturze.

Ekstrakty z kwitnącego ziela głowienki pospolitej są źródłem wielu substancji czynnych, a powszechność występowania tej rośliny przez wieki gwarantowała zielarzom dostęp do skutecznych – jak na ówczesne warunki – środków.

Wyciągi z ziela głowienki są źródłem luteoliny, kemferolu, rutyny i hiperozydu, które należą do grupy flawonoidów. Ponadto w składzie ekstraktów zidentyfikowano również garbniki, substancje goryczkowe, żywice oraz frakcję olejku eterycznego. Do związków farmakologicznie czynnych zaliczamy przede wszystkim kwas ferulowy i kawowy oraz związki należące do grupy saponin triterpenowych, czyli kwas ursolowy i pochodne kwasu oleanolowego. Ziele głowienki zawiera również sterole, sole mineralne, witaminę C i śluzy.

Wyciągi oraz samo ziele były często wykorzystywane ze względu na swoje właściwości przeciwbiegunkowe i ściągające, co jest bezpośrednio związane z obecnością garbników. Fenolokwasy oraz saponiny triterpenowe mogą działać hepatoprotekcyjnie, zmniejszając podatność komórek wątroby na uszkodzenia. Ponadto działają one również przeciwbakteryjnie w obrębie dróg moczowych oraz zwiększają przepływ żółci do jelita. Do innych właściwości wykorzystywanych przez zielarzy należy działanie mukolityczne, które występuje głównie dzięki zawartości substancji śluzowych.

Obecnie trwają badania nad wpływem ekstraktów z ziela głowienki na odporność u człowieka i zwierząt. Niestety otrzymane wyniki nie pozwalają na jednoznaczne stwierdzenie, czy roślina może znaleźć zastosowanie jako środek immunostymulujący, ponieważ niektóre źródła wskazują, że jest zupełnie odwrotnie i wyciągi z głowienki zmniejszają ilość przeciwciał w osoczu u zwierząt, które je spożywały.

Dwa lata temu opublikowano również badanie potwierdzające, że wyciągi z głowienki pospolitej mogą być przydatne w leczeniu choroby Hashimoto, a rok wcześniej badano wpływ wyciągów na wzrost guza piersi u kobiet.

Na polskim rynku ekstrakty z głowienki są rzadko spotykane. Roślina była zwykle wykorzystywana raczej lokalnie w celu przygotowania prostych preparatów do kuracji tymczasowej. Często stosowano macerat z liści, który przykładano na niewielkie rany.

Z odpowiednio wysuszonego ziela głowienki można przygotować napar. W tym celu niewielką ilość sproszkowanego surowca należy zalać szklanką gorącej wody i zaparzać pod przykryciem przez 10 minut. Tak przygotowany płyn można pić kilka razy dziennie.

Niegdyś zalecano przygotowanie odwaru z głowienki do leczenia stanów zapalnych jamy ustnej lub gardła. W tym celu niewielką ilość sproszkowanego ziela zalewano wodą o temperaturze pokojowej i doprowadzano do wrzenia, a następnie gotowano przez kilka minut.

Dawniej można było również spotkać się z przepisem na nalewkę z ziela głowienki, która była często zalecana w infekcjach górnych dróg oddechowych, przebiegających z dużą ilością trudnej do odkrztuszenia wydzieliny.

Stosowanie naparów i wyciągów z ziela głowienki jest stosunkowo bezpieczne. Należy jednak pamiętać, że jak każda roślina głowienka również może wykazywać pewien potencjał alergiczny. Osoby uczulone mogą więc doświadczyć nieprzyjemnych objawów, takich jak wysypka, swędzenie, podrażnienie spojówek. Długotrwałe stosowanie naparu z ziela głowienki może rzadko spowodować wystąpienie zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego – głównie ze względu na działanie zapierające.