Czarci pazur — na ból i stan zapalny stawów

Czarci pazur (łac. Harpagophytum procumbens) to wieloletnia bylina należąca do rodziny połapkowatych Pedaliaceae. Inne funkcjonujące nazwy to hakorośl rozesłana oraz diabelski pazur (Devil's claw). Nazwa rośliny wywodzi się od specyficznych kolców porastających owoc Harpagophytum procumbens, które swoim wyglądem przypominają pazury (z greckiego harpagos oznacza hak z liną, natomiast łacińskie słowo procumbo – pokładam się, nachylam). Roślina pochodzi z terenów Południowo-Zachodniej Afryki. Porasta stepowe obszary Namibii, RPA, Angoli, Zambii i Zimbabwe oraz obrzeżny teren pustyni Kalahari. Czarci pazur charakteryzuje się grubym korzeniem palowym, który dorasta nawet do 2 metrów głębokości, i odchodzącymi od niego bulwami wtórnymi (zapasowymi) w kształcie wydłużonych batatów. Posiadają one poziome odgałęzienia. Z korzenia co roku w porze deszczowej wyrastają nadziemne pędy o średniej długości 1 metra. Bylina pnie się po ziemi. Liście czarciego pazura mają szarozielone zabarwienie pochodzące od znajdujących się na powierzchni liścia komórek śluzowych. Są ułożone naprzeciwlegle. Blaszka liściowa jest 3-5 klapowa i okazała. Kwiaty Harpagophytum procumbens mają rurkowaty bądź trąbkowaty kształt i dosyć duży rozmiar (średnio 4-6 cm). Wyrastają z kątów liściowych. Ich barwa może być żółta, fioletowa bądź fioletowa z żółtym środkiem. Owoc rośliny to zdrewniała niełupka zawierająca od 50 do 60 nasion. Na jego powierzchni znajdują się dwa podwójne rzędy kolczastych wyrostków.

Surowcem zielarskim czarciego pazura Harpagophytum procumbens są wysuszone i rozdrobnione korzenie drugorzędowe rośliny, zawierające nie mniej niż 1,2% harpagozydu liczonego w odniesieniu do suszu Harpagophyti radix (według Farmakopei Europejskiej). Tradycyjna medycyna ludów południowoafrykańskich stosuje bulwiaste korzenie czarciego pazura od lat. Wykorzystanie rośliny jest tam nadal powszechne. Plemiona Hottenotów i Bantu używają hakorośli rozesłanej do produkcji środków „oczyszczających krew”. Roślina jest podawana w razie gorączki oraz w celu uśmierzania bóli kostno-stawowych. Wierzy się, że napar z czarciego pazura ułatwia trawienie i łagodzi przykre dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Ciekawym zastosowaniem Harpagophytum procumbens wśród Afrykańczyków jest podawanie rośliny jako środka przeciwbólowego przed porodem.

W ziołolecznictwie europejskim czarci pazur służy do eliminacji dolegliwości dyspeptycznych (wzdęcia, niestrawność, zaparcia, biegunka) oraz do pobudzania apetytu. Ponadto roślina jest skutecznym środkiem przeciwbólowym i przeciwzapalnym w chorobie reumatycznej, zapaleniu stawów i ścięgien. Dawniej wykorzystywano ją w zespole bolesnego miesiączkowania. Według ESCOP (European Scientific Cooperative on Phytotherapy) oficjalnymi wskazaniami do stosowania korzenia hakorośli rozesłanej (zapisy z 2009 roku) są: leczenie objawowe bolesnej choroby zwyrodnieniowej stawów, łagodzenie bólu krzyża, utrata apetytu oraz niestrawność.

Obecnie w aptekach możemy znaleźć produkty zawierające czarci pazur o statusie leków. Są to tabletki stosowane wspomagająco w terapii schorzeń zwyrodnieniowych narządu ruchu u osób dorosłych oraz w łagodnych bólach stawowych. Na rynku aptecznym dostępne są także liczne suplementy diety wspomagające funkcjonowanie stawów oraz pomagające zachować ich elastyczność, w których znajdują się ekstrakty z Harpagophytum procumbens. Często wyciągi z rośliny łączy się z glukozaminą, chondroityną czy imbirem, który wykazuje działanie przeciwzapalne. Hakorośl rozesłana wchodzi w skład wyrobów medycznych w postaci plastrów, które poprzez działanie rozgrzewające usprawniają miejscowe krążenie krwi, rozluźniają mięśnie i uśmierzają ból. Wskazaniami do ich stosowania są przykurcze mięśniowe, sztywność karku, bóle stawowe, bóle pleców oraz bolesne miesiączkowanie. Czarci pazur to jedna z roślin, którą wykorzystano w suplemencie diety w formie płynu doustnego polecanego w razie wystąpienia boreliozy i chorób odkleszczowych. Ekstrakt z Harpagophytum procumbens znajdziemy w żelach i maściach rozgrzewających o działaniu przeciwbólowym. Preparaty te koją i zmniejszają obrzęki, mogą być nakładane na obolałe partie ciała. W aptece dostępne są także pasty do zębów z dodatkiem czarciego pazura. Roślina wpływa korzystnie na śluzówkę jamy ustnej i przynosi ulgę w przypadku podrażnionych dziąseł.

Czarci pazur Harpagophytum procumbens zawiera liczne substancje biologicznie czynne. Właściwości lecznicze rośliny warunkuje obecność glikozydów irydoidowych (zawartość w surowcu średnio 0,5-3%), wśród których należy wymienić harpagozyd, 8-(p-kumaroilo)-harpagid, harpagid oraz prokumbid. Kolejnymi grupami substancji czynnych są polisacharydy (ok. 51%, głównie tetrasacharyd stachioza oraz w mniejszej ilości rafinoza, sacharoza i cukry proste), fitosterole (głównie beta-sitosterol oraz stigmasterol), triterpeny (m.in. kwas oleanolowy, kwas 3β-acetylooleanolowy i kwas ursolowy), flawonoidy (np. luteolina, kemferol) oraz kwasy aromatyczne (m.in. kwas chlorogenowy, cynamonowy, kawowy).

Czarci pazur został wielokrotnie zbadany pod kątem skuteczności przeciwbólowej i przeciwzapalnej. Po przeprowadzeniu licznych badań in vitro stwierdzono, że efekty działania ekstraktów Harpagophytum procumbens są najprawdopodobniej wynikiem hamowania enzymów cyklooksygenazy COX-2 oraz indukowalnej syntazy tlenku azotu iNOS. Prowadzi to do zmniejszenia syntezy czynnika prozapalnego, prostaglandyny PGE2. W jednym z doświadczeń z wykorzystaniem ludzkiej krwi wykazano, że harpagozydy zawarte w surowcu roślinnym hamowały biosyntezę eikozanoidów, takich jak cysteinylo-leukotrien CYS-LT oraz tromboksan TXB2. Suche ekstrakty z czarciego pazura zmniejszały aktywność enzymów odpowiedzialnych za rozkład tkanki chrzęstnej – metaloproteinaz macierzy MMP. Badanie prowadzono na pierwotnych chondrocytach uzyskanych z ludzkiej chrząstki, z wykorzystaniem metod mikroskopii immunofluorescencyjnej oraz analizy Western blot. Kolejne doświadczenie przeprowadzono na ludzkich monocytach, które poddawano działaniu lipopolisacharydu. Wcześniejsze potraktowanie komórek suchym ekstraktem etanolowym z Harpagophytum procumbens zmniejszyło uwalnianie czynnika martwicy nowotworów TNF-α oraz obniżyło stężenie cytokin zapalnych w badanych układach in vitro: interleukin IL-1β i IL-6 oraz prostaglandyny PGE2. Substancje zawarte w surowcu roślinnym hamują enzym elastazę neutrofilową, która bierze udział w rozwoju reakcji zapalnej oraz jest zaangażowana w proces nowotworzenia, na co wskazują najnowsze badania (głównie w rozwój nowotworu płuc). Za blokowanie elastazy odpowiadają przede wszystkim dwa związki: 6-0-acetylolakteozyd i izoakteozyd. Dla Harpagophytum procumbens przeprowadzono liczne badania in vivo na zwierzętach, wykorzystując zarówno ekstrakty, jak i izolowane substancje czynne, do potwierdzenia właściwości przeciwbólowych rośliny. W jednym z doświadczeń porównywano siłę działania analgetycznego suchego wyciągu wodnego z czarciego pazura, standaryzowanego na zawartość harpagozydu w zakresie stężeń 2,04 do 2,2%, i kwasu acetylosalicylowego jako związku referencyjnego (68 mg/kg). W tym celu wykorzystano samce myszy szwajcarskich, które otrzymały w podaniu dootrzewnowym ekstrakt z Harpagophytum procumbens w ilości od 100 do 1200 mg/kg masy ciała zwierząt. Podanie dootrzewnowe 1,2% kwasu octowego wywołało efekt bólowy, który oceniano w testach wicia myszy. Wyniki doświadczenia wskazały na indukowanie ochrony przeciwbólowej myszy przez ekstrakt z czarciego pazura w 62%, podczas gdy kwas acetylosalicylowy został oceniony na 59%.

Związki diterpenowe zawarte w korzeniu hakorośli rozesłanej zmniejszały aktywność pierwotniaków Plasmodium falciparum (zarodziec sierpowy), który wywołuje malarię u ludzi. W innym doświadczeniu ekstrakty z Harpagophytum procumbens hamowały patogenne grzyby Candida krusei z MIC na poziomie 100 µg/ml.

Glikozyd fenolowy – werbaskozyd – oraz pochodne tego związku zawarte w opisywanej roślinie posiadają zdolność do hamowania enzymu acetylocholinoesterazy (IC= 16,1 µM).

Czarci pazur ma właściwości przeciwutleniające. Przeprowadzone badanie na szczurach Wistar dowiodło, że dootrzewnowa aplikacja etanolowego ekstraktu z hakorośli rozesłanej przez co najmniej 7 dni zmniejsza natężenie procesu peroksydacji lipidowej oraz podnosi aktywność enzymów: dysmutazy ponadtlenkowej, katalazy oraz peroksydazy glutationowej. Aktywność enzymów była mierzona w tkankach kory czołowej i prążkowiu mózgowym.

W jednym z doświadczeń wykazano, że suchy wodny ekstrakt z czarciego pazura posiadał aktywność przeciwdrgawkową. Podanie wyciągu roślinnego (w zakresie stężeń 100–800 mg/kg masy ciała) myszom z drgawkami wywołanymi aplikacją pentylenotetrazolu, pikrotoksyny lub bikukuliny powodowało opóźnienie wystąpienia drgawek i skrócenie czasu ich trwania. Najprawdopodobniej u podstaw tego działania leży wzmocnienie przekaźnictwa GABA-ergicznego w obrębie układu nerwowego.

Ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa produkty lecznicze zawierające czarci pazur nie powinny być stosowane przez dzieci i młodzież do ukończenia 18. roku życia.

Harpagophytum procumbens stymuluje wydzielanie soków trawiennych, stąd suplementacja rośliny jest niewskazana w przypadku wrzodów żołądka oraz dwunastnicy. Ze względu na zwiększanie produkcji żółci pacjenci cierpiący na kamicę pęcherzyka żółciowego nie powinni stosować czarciego pazura bez konsultacji z lekarzem.

Rośliny nie powinny stosować kobiety ciężarne oraz matki karmiące.

Tradycyjne dawki stosowane w ziołolecznictwie:

• 0,5-1,0 g sproszkowanego, wysuszonego korzenia czarciego pazura 3 razy w ciągu doby w celach pobudzenia apetytu bądź złagodzenia dolegliwości żołądkowych;
• 1800-2400 mg suchego wyciągu z Harpagophytum procumbens, standaryzowanego na zawartość harpagozydu (50-100 mg) na dobę, w dawkach podzielonych; wskazania: stany zapalne stawów, bóle mięśniowo-szkieletowe;
• 2,0-9,0 g wodnego ekstraktu z korzenia czarciego pazura na dobę w dolegliwościach reumatycznych (bóle stawowe, zwyrodnienia krzyża itp.).

Na podstawie badań przedklinicznych ustalono, że terapia czarcim pazurem może powodować spadek ciśnienia tętniczego krwi. Dane kliniczne opisują jednak przypadki odwrotne – wzrost ciśnienia podczas suplementacji rośliny. Należy zachować ostrożność, stosując leki hipotensyjne i czarci pazur.

Czarci pazur wpływa najprawdopodobniej na leki metabolizowane z udziałem układów enzymatycznych CYP450, zwłaszcza izoenzymów CYP2C9 (np. warfaryna). W literaturze opisano przypadek plamicy u pacjenta leczonego warfaryną, który przyjmował suplement zawierający Harpagophytum procumbens. Czarci pazur zwiększał siłę działania warfaryny i przyczynił się do zahamowania agregacji trombocytów.

Ziołoterapia czarcim pazurem wydaje się bezpieczna, a ewentualne działania niepożądane to najczęściej zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunka oraz wzdęcia). W literaturze odnotowano także skórne reakcje alergiczne (wysypka, pokrzywka, obrzęk twarzy) oraz objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego (bóle i zawroty głowy). Opisano jeden przypadek zaburzeń rytmu serca (tachykardia) u pacjentki z nadciśnieniem tętniczym oraz przypadek wystąpienia hiperglikemii podczas przyjmowania hakorośli rozesłanej.

W jednym z badań na myszach podawanie zwierzętom dawki 3 g/kg masy ciała nie spowodowało efektów toksycznych. Zaobserwowano natomiast niewielkie obniżenie aktywności lokomotorycznej. W innym doświadczeniu badano wysokość dawki letalnej dla doustnego oraz dożylnego podania wodnych, metanolowych i butanolowych ekstraktów z hakorośli rozesłanej. Wyniosły one powyżej 4,6 g/kg masy ciała zwierząt (podanie doustne) oraz ponad 1,0 g/kg masy ciała (podanie dożylne). Oznacza to, że surowiec cechuje się niskim stopniem toksyczności.

Dla Harpagophytum procumbens przeprowadzono badania toksyczności przewlekłej surowca roślinnego. Wodny ekstrakt z czarciego pazura podawano samcom i samicom myszy przez okres 90 dni. Zwierzęta otrzymywały wyciąg w stężeniu 100 mg/kg masy ciała. Po zakończeniu badania stwierdzono niższy poziom glukozy oraz kwasu moczowego we krwi myszy otrzymujących czarci pazur – w porównaniu do grupy kontrolnej. Zauważono również niewielki wzrost poziomu aminotransferazy asparaginianowej w grupie otrzymującej Harpagophytum procumbens. Nie stwierdzono istotnych różnic w wyglądzie narządów wewnętrznych, jakości spermy samców myszy oraz w pozostałych badanych parametrach biochemicznych.