Jukka — nie tylko ozdoba domowych parapetów

Jukka to nazwa rodzajowa opisująca około 50 gatunków roślin. Z medycznego punktu widzenia ważne są trzy gatunki jukki: jukka kalifornijska (Yucca schidigera), jukka włóknista (Yucca filamentosa) oraz jukka krótkolistna (Yucca brevifolia). Jukki należą do rodziny szparagowatych Asparagaceae.

Rodzimym miejscem występowania jukki kalifornijskiej, włóknistej i krótkolistnej są słoneczne i suche tereny Ameryki Północnej oraz Środkowej. Rośliny wzrastają na różnych rodzajach gleby, jednak preferują podłoże piaszczysto-próchnicze. Są odporne na suszę i tolerują stanowiska w pełni nasłonecznione. Jukka włóknista bywa nazywana przez lokalnych mieszkańców igłą Adama, hiszpańskim bagnetem oraz palmą iglastą. Ma postać wiecznie zielonego krzewu przypominającego bylinę ze względu na brak widocznej łodygi.

Liście jukki włóknistej mają mieczowaty kształt i ostre zakończenie przypominające kolce. Na brzegach blaszki liściowej są obecne włókna w postaci kręcących się nitek. Sztywne liście o niebieskozielonej barwie tworzą przyziemną rozetę, z której późną wiosną wyrasta pęd kwiatowy osiągający ok. 150 cm wysokości. Z czasem ulega on procesowi drewnienia. Kwiaty Yucca filamentosa są zebrane w kwiatostany o typie wiechy. Mają białą bądź kremową barwę i dzwonkowaty kształt. Owocem jukki włóknistej jest sucha i pękająca torebka.

Potoczna nazwa jukki krótkolistnej to drzewo Jozuego. Roślina ma pokrój wiecznie zielonego i wolno rosnącego drzewa, osiągającego do 12 m wysokości. Pochodzi z pustyni Mojave położonej na południowo-zachodnich terenach Stanów Zjednoczonych. Średnia długość życia jukki krótkolistnej jest szacowana na 150 lat, ale znane są dużo starsze egzemplarze. Liście opisywanego gatunku mają sztywną strukturę i wąski kształt. Są ostro zakończone i kłujące, a na brzegu blaszki liściowej występuje delikatne ząbkowanie. Mają niebieskozielone zabarwienie z lekko żółtawym marginesem. Ich wymiary to 20-35 cm długości oraz 4-5 cm szerokości. Kremowobiałe kwiaty rośliny są zebrane w wiechy. Mają dzwonkowaty kształt i wydzielają przyjemny zapach. Jasnozielone strąki nasienne jukki krótkolistnej tworzą grona.

Jukka kalifornijska przyjmuje postać niskiego drzewa, dorastającego do 5 m wysokości. Liście przypominające kształtem bagnety są ułożone spiralnie i tworzą gęstą koronę. Ich wymiary to 30-150 cm długości oraz 4-11 cm szerokości. Są mięsiste i sztywne, w kolorze niebieskozielonym. Kwiaty jukki kalifornijskiej mają białe zabarwienie, czasami z purpurowym odcieniem. Owocem jest wydłużona jagoda (długość do 11,5 cm).

Rośliny z rodzaju jukka od lat stanowiły ważny element medycyny ludowej rdzennej ludności amerykańskiej. Surowcem zielarskim są liście oraz korzenie. Były one używane jako remedium w chorobach stawów, dzięki właściwościom przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwobrzękowym. Wierzono, że liście i korzenie jukki w postaci herbaty skutecznie obniżają poziom glukozy we krwi w przypadku cukrzycy. Wykorzystywano je w dolegliwościach ze strony układu moczowego, tj. w infekcjach, w razie krwawień z cewki moczowej oraz u pacjentów z przerostem prostaty i trudnościami w oddawaniu moczu. Liście potraktowane wrzątkiem przykładano do trudno gojących się ran oraz na miejsca z poparzeniami (np. posłonecznymi). Jukka była stosowana w chorobach skóry (łuszczyca) oraz w razie łupieżu i wypadania włosów. Indianie wykorzystywali zmiażdżone korzenie jukki jako mydło ze względu na wysoką zawartość pieniących się związków z grupy saponin. Namoczone korzenie podawano rodzącym kobietom jako środek przeciwbólowy.

Na terenie Meksyku napary z liści i korzeni jukki były polecane w przypadku astmy oraz migreny. Wiadomo, że roślina działa wykrztuśnie, przez co pomaga w oczyszczaniu dróg oddechowych z zalegającej wydzieliny. Liście jukki zaparzano w razie zatrucia pokarmowego z towarzyszącymi wymiotami. Owoce zaś traktowano jako środek zwalczający zaparcia.

W Europie popularność jukki rozwinęła się dużo później. Roślina została opisana przez szwedzkiego botanika i lekarza – Karola Linneusza – w połowie XVIII wieku. Obecnie w aptekach dostępne są głównie roślinne kosmetyki zawierające saponiny otrzymywane z różnych gatunków jukki. Są to szampony i środki myjące (żele pod prysznic oraz mydła) zapewniające delikatne działanie oczyszczające. Preparaty te są łagodne dla skóry, a jednocześnie wykazują właściwości przeciwłojotokowe, antybakteryjne i przeciwzapalne. Są polecane osobom borykającym się z problemem trądziku oraz pacjentom z wypadającymi włosami i podrażnioną skórą głowy. Na polskim rynku aptecznym dostępne są suplementy diety zawierające wyciągi z jukki. Przykładowo preparat Swanson Uric Acid Cleanse jest przeznaczony do wspierania prawidłowej pracy nerek i wątroby. Kapsułki pomagają kontrolować poziom kwasu moczowego we krwi. Jukka reklamowana jest jako roślina wspierająca procesy detoksykacji organizmu. Ma pomagać w problemach trawiennych i zwiększać przyswajanie składników odżywczych z jelit.

Afroamerykańskie społeczności Stanów Zjednoczonych używały sztywnych liści jukki do odpędzania złych duchów. Umieszczano je również nad drzwiami domostw i sadzono wokół gospodarstw. Z liści wyrabiano liny i sznury. Indianie wrzucali zmiażdżone korzenie rośliny do zbiorników wodnych w celu odurzenia ryb i zwiększenia skuteczności połowów. Mydliny otrzymane przez utarcie zmiażdżonych korzeni jukki z zimną wodą były wykorzystywane w indiańskich „oczyszczających” rytuałach. Sokiem z jukki nacierano groty strzał.

Głównymi substancjami czynnymi biologicznie w roślinach z rodzaju jukka są saponiny, takie jak sarsasapogenina, markogenina, tigogenina, neo-tigogenina, neo-gitogenina, hekogenina i gloriogenina. Są to glikozydy sterolowe lub triterpenowe o właściwościach powierzchniowo czynnych, które wynikają z zawartości w cząsteczce ugrupowań o charakterze polarnym i niepolarnym. Poza saponinami rośliny z rodzaju jukka zawierają związki polifenolowe (m.in. resweratrol) i związki fenolowe (jukkaon A, jukkaol A, B, C, D oraz E). W poddanych hydrolizie kwasowej frakcjach jukki wyizolowano aglikony furostanolu i spirostanolu.

W jednym z doświadczeń badano wpływ związków fenolowych pozyskanych z jukki kalifornijskiej na proliferację, migrację komórek i syntezę czynnika aktywującego płytki krwi (PAF) w komórkach nowotworowych mięsaka Kaposiego. Wyizolowane z kory Yucca schidigera związki – jukkaol A, B oraz C – wykazały działanie hamujące na silny czynnik prozapalny PAF, przez co ograniczały proces angiogenezy (tworzenia nowych naczyń krwionośnych guza). Roślina hamowała tworzenie czynnika aktywującego płytki krwi stymulowane VEGF (czynnik wzrostu śródbłonka naczyniowego) oraz zmniejszała migrację komórek. Związki fenolowe kory jukki obniżały tempo procesów namnażania się komórek nowotworowych, co na poziomie komórkowym było spowodowane hamowaniem fosforylacji kinaz białkowych aktywowanych mitogenem p38 oraz p42/44. Migracja komórek nowotworowych zmniejszyła się wyraźnie – z 7,6 μm/h do 6,1 μm/h dla jukkaolu A i 5,6 μm/h dla jukkaolu B. Testy wykazały więc możliwość potencjalnego zastosowania związków czynnych jukki kalifornijskiej w terapii chorób nowotworowych.

W kolejnym teście in vitro badano właściwości przeciwzapalne związków fenolowych pozyskanych z Yucca schidigera. Doświadczenia prowadzono na linii komórkowej makrofagów aktywowanych lipopolisacharydem LPS Escherichia Coli. Określano wpływ jukkaolu A, B i C na ekspresję białka iNOS (syntaza tlenku azotu) i poziom wytworzonego tlenku azotu. Zaobserwowano, że dodanie jukkaolu C na godzinę przed aktywacją makrofagów zmniejsza syntezę tlenku azotu w sposób zależny od stężenia związku fenolowego. Jednocześnie jukkaol C nie obniżał ekspresji białka iNOS w przypadku dodania go już po stymulacji LPS. Podobnych właściwości przeciwzapalnych nie zaobserwowano dla jukkaolu B, a jukkaol A hamował uwalnianie tlenku azotu jedynie przy zastosowaniu najwyższego stężenia związku (100 mikroM). Najprawdopodobniej jukkaol C wpływa hamująco na ekspresję syntazy tlenku azotu poprzez modyfikację działania czynnika transkrypcyjnego NF-kappaB.

Jukka kalifornijska została przebadana pod kątem działania przeciwcukrzycowego. W doświadczeniu wykorzystano szczury z cukrzycą indukowaną streptozocyną. Jedna z grup zwierząt otrzymywała przez 3 tygodnie pokarm z dodatkiem sproszkowanej rośliny. W wynikach podkreślono spadek stężenia glukozy we krwi i wzrost stężenia insuliny. Yucca schidigera wpłynęła również na profil lipidowy szczurów (spadek stężenia cholesterolu i trójglicerydów).

Rośliny z rodzaju jukka mają właściwości antybakteryjne i przeciwgrzybicze. W jednym z doświadczeń badano aktywność przeciwdrobnoustrojową ekstraktu z Yucca filamentosa wobec drożdżaków Saccharomyces cerevisiae. Wyciągi wykazały aktywność hamowania wzrostu grzyba w warunkach in vitro. W kolejnym teście analizowano zdolność wyciągu wodnego i butanolowego z łodygi Yucca baccata do hamowania wzrostu bakterii wybranych szczepów Gram-dodatnich i Gram-ujemnych (Staphylococcus aureus 1789, Staphylococcus aureus ATCC 6538, Staphylococcus aureus 2072, Staphylococcus aureus 2997, Staphylococcus aureus 2077, Staphylococcus aureus 9062, Staphylococcus aureus 7631, Escherichia coli, Escherichia coli ATCC 25922, Escherichia coli ATCC 43890, Pseudomonas aeruginosa oraz Salmonella typhi). Oszacowane wartości MIC (minimalne stężenie hamujące) i MBC (minimalne stężenie bakteriobójcze) dla wyciągu butanolowego z jukki wyniosły 80 mgmL-1 i 100 mgmL-1 wobec bakterii Gram-dodatnich oraz 100 mgmL-1 i 120 mgmL-1 dla bakterii Gram-ujemnych. Nie udało się ustalić wartości MIC i MBC dla wyciągu wodnego z Yucca baccata.

Przeprowadzono doświadczenie umożliwiające ocenę wpływu jukki kalifornijskiej zawierającej saponiny steroidowe na procesy rozrodcze. Badania wykonano z wykorzystaniem świńskich jajników i przeanalizowano działanie rośliny na proliferację oraz apoptozę komórek warstwy ziarnistej jajnika. Dodatkowo badano zmiany tempa steroidogenezy. Ekstrakt z Yucca schidigera dodano do pożywki w dawkach 1, 10 i 100 µg.mL-1. Markery proliferacji oraz apoptozy analizowano przy pomocy metod immunocytochemicznych. Test ELISA umożliwił ocenę ilości wytwarzanego progesteronu i testosteronu (hormony steroidowe). Ekstrakt z jukki kalifornijskiej powodował zmniejszenie tempa proliferacji komórek ziarnistych jajnika i nasilenie ich apoptozy. Jednocześnie jukka zmniejszała ilość wytwarzanego testosteronu i podnosiła poziom progesteronu. Wpływ jukki na gonady świń może sugerować, że spożywanie Yucca schidigera osłabia rozrodcze funkcje kobiet.

Brakuje badań, które umożliwiłyby ustalenie skutecznego dawkowania jukki. Tradycyjne stosowanie to 380-490 mg sproszkowanego surowca roślinnego 2-3 razy na dobę.

Przykładowe przepisy z wykorzystaniem rośliny według dr. Henryka Różańskiego:

• Macerat – świeże liście i/lub korzeń jukki rozdrabniamy i zalewamy przegotowaną wodą w stosunku 1:1 i pozostawiamy na 6-8 godzin. Po tym czasie przepuszczamy całość przez sokowirówkę, a otrzymany sok zamrażamy. Dawkowanie: 50-60 ml 2 razy dziennie, przez 2-3 miesiące w chorobach wymagających użycia kortykosteroidów.
• Wyciąg wodno-alkoholowy – rozdrobnione liście i/lub korzeń jukki zalewamy alkoholem 30% w proporcji 1:5-10 i pozostawiamy na miesiąc. Gotowy wyciąg przecedzamy i rozlewamy do szklanych buteleczek. Dawkowanie: 2 razy dziennie po 15 ml.

Możliwe działania niepożądane spowodowane suplementacją jukki obejmują: gorzki smak w ustach, nudności i wymioty, ból brzucha, luźne stolce.

Długotrwała terapia rośliną może powodować niedobór witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) na skutek zaburzenia procesów wchłaniania. Z tego względu nie zaleca się suplementowania jukki dłużej niż 3 miesiące.

Ekstrakty z jukki zostały uznane jako bezpieczny dodatek do żywności. Posiadają status GRAS (Generally Recognised As Safe) nadany przez amerykańską Agencję Żywności i Leków, FDA.