Niepokalanek pospolity — łagodzi objawy PMS

Właściwości lecznicze niepokalanka mnisiego były wykorzystywane już 2500 lat temu na terenie starożytnego Egiptu, Iranu, Grecji oraz Rzymu. Wierzono, że roślina pomaga zachować czystość i cnotę, zmniejszając libido. Niepokalankiem leczono liczne problemy ginekologiczne, m.in. nieregularne cykle miesięczne, skurczowe bóle menstruacyjne brzucha oraz obfite krwawienia. Niepokalankiem pospolitym stymulowano wydalanie łożyska po porodzie i wierzono, że pobudza laktację. Zauważono, że roślina działa przeciwlękowo i uspokaja zszargane nerwy. Zaparzano ją osobom z nadmierną pobudliwością nerwową i chorym na padaczkę. Poza tym owoce rośliny podawano po obfitych posiłkach jako środek wiatropędny i ułatwiający trawienie. Naparami z owoców Vitex agnus castus przemywano skórę z problemem trądziku, a także miejsca po ukąszeniach skorpionów i węży. Ma to uzasadnienie w badaniach, ponieważ Vitex agnus castus działa przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo, ułatwiając leczenie chorobowych zmian skórnych. W medycynie ludowej średniowiecza niepokalanek mnisi był traktowany jako roślina moczopędna, pomocna w przypadku infekcji nerek i pęcherza, a także niwelująca opuchliznę ciała. Mnisi stosowali ją jako przyprawę, która wspomagała w zachowaniu wstrzemięźliwości seksualnej.

Surowcem farmaceutycznym niepokalanka pospolitego są całe, dojrzałe, suszone owoce Vitex agnus castus o minimalnej zawartości kastycyny na poziomie 0,08% (Fructus Agni casti). Zbiera się je jesienią i suszy w temperaturze pokojowej. W ziołolecznictwie wykorzystywane są tradycyjnie również liście rośliny (Folium Agni casti).

W Polsce dostępne są leki z niepokalankiem. Mają postać tabletek zawierających suchy wyciąg z owoców niepokalanka pospolitego (Agni casti fructus extractum siccum) lub kropli homeopatycznych. Wskazaniem do ich stosowania jest łagodzenie objawów PMS (zespół napięcia przedmiesiączkowego), takich jak bolesność i uczucie obrzmienia piersi, zaburzenia równowagi emocjonalnej, bóle głowy typu migrenowego, obrzmienie okolic twarzy, rąk i stóp. Są przeznaczone dla kobiet powyżej 18 roku życia.

Ekstrakt z owoców niepokalanka mnisiego znajdziemy również w aptecznych suplementach diety przeznaczonych dla kobiet chcących zadbać o wygląd skóry, włosów i paznokci. Roślina poprzez działanie antyoksydacyjne przyczynia się do ochrony DNA, białek i lipidów komórkowych. Często łączy się ją z innymi roślinami leczniczymi, które łagodzą dokuczliwe objawy towarzyszące okresowi przekwitania, tj. z szałwią lekarską czy krwawnikiem.

Niepokalanek pospolity (łac. Vitex agnus castus) to roślina należąca do rodziny jasnotowatych Lamiaceae. Występuje na terenie państw basenu Morza Śródziemnego, w Azji Środkowej oraz w Ameryce Północnej.

Niepokalanek preferuje wilgotne gleby i słoneczne lub półcieniste stanowiska. Rośnie na różnych gatunkach ziemi, w tym glebach piaszczystych oraz gliniastych, w zakresie pH 6-8. Roślina toleruje suszę oraz mgłę solną. Krzew można spotkać w pobliżu rzek, potoków i jezior, wzdłuż nadmorskich wybrzeży, w przydrożnych rowach, wilgotnych zaroślach na skraju lasu oraz w rejonach podgórskich.

W Polsce niepokalanek jest jednoroczną rośliną sadzoną w ogrodach lub uprawianą w donicach w celach ozdobnych. Nie jest odporny na mróz i na warunki zimowe panujące w naszym kraju.

Niepokalanek pospolity ma postać niewielkiego krzewu osiągającego wysokość 1-6 metrów. Jest mocno aromatyczny, a przyjemny zapach wydzielają ozdobne kwiaty oraz roztarte liście rośliny. Liście Vitex agnus castus ułożone są na łodygach w sposób naprzeciwległy. Blaszka liściowa ma kształt liniowo-lancetowaty i ostre zakończenie, a jej brzegi mają delikatne ząbkowanie. Jest długoogonkowa, o średnich wymiarach: 1,5-10 cm długości oraz 0,5-2 cm szerokości. Liście zebrane są po 3-9 sztuk, tworząc dłoniaste ułożenie. Często 2 skrajne liście są dużo mniejsze niż pozostałe. Górna powierzchnia liści jest gładka i charakteryzuje się ciemnozielonym zabarwieniem. Od spodu liście pokrywa białawe owłosienie.

Vitex agnus castus kwitnie od czerwca do września. Tworzy wąskie kwiatostany końcowe o typie wiechy (12-17,5 cm, w sprzyjających warunkach do 30 cm długości). Pojedyncze kwiaty są niewielkie (2-2,5 cm długości i 4 mm średnicy), mają dzwonkowaty kształt (kielich trwały, o długości 3 mm i szerokości 2 mm) i liliowy, białawy bądź ciemnofioletowy kolor. Wyglądem przypominają kwiaty lawendy. Korona kwiatowa składa się z 5 płatków. Dolne płaty są nagie lub lekko owłosione u podstawy.

Owocami niepokalanka są kuliste pestkowce. Mają czerwonawe zabarwienie i średnicę 2-4 mm. Ich smak określa się jako ostry i korzenny. Owoce mają 4 komory, zwykle z jednym podłużnym nasieniem w każdej z nich. Na owocach często znajdują się resztki słupka kwiatowego oraz szypułka.

Niepokalanek pospolity nazywany jest również niepokalankiem zwyczajnym oraz niepokalankiem mnisim. Łacińska nazwa rośliny Vitex agnus castus najprawdopodobniej pochodzi od słów vitilis (z łac. wiązać), agnus (z łac. baranek) i castus (z łac. czysty). Vitilis nawiązuje do wykorzystywania pędów niepokalanka przy produkcji koszy i innych przedmiotów. Z kolei agnus i castus odnoszą się do starożytnych wierzeń o zmniejszaniu popędu seksualnego przez roślinę, która miała sprzyjać życiu w czystości i cnocie. Angielska nazwa niepokalanka to chaste tree, czyli czyste drzewo. Spotykane określenie rośliny to również pieprz mnicha, ponieważ kuliste owoce niepokalanka były używane zamiennie z pieprzem przez zakonników, którzy uprawiali go w przyklasztornych ogrodach.

Niepokalanek pospolity zawiera liczne substancje warunkujące jego działanie lecznicze. Z krzewu wyizolowano olejek eteryczny, który stanowi do 2,0% masy owoców i około 0,5% masy liści. Wśród jego głównych składników należy wymienić: octan bornylu, 1,8-cyneol, limonen, α-pinen i β-pinen, sabinen, farnsezen, beta-kariofilen oraz octan alfa-terpinylu. Kolejnymi związkami obecnymi w Vitex agnus castus są flawonoidy, wśród których szczególnie ceniona jest kastycyna. Pozostałe flawonoidy to m.in. luteolina, apigenina, 6-hydroksykempferol, chryzosplenetyna, chryzosplenol D, cynarozyd, izoramnetyna i penduletyna. Ważne grupy substancji czynnych niepokalanka stanowią diterpeny labdanowe (m.in. witeksylakton, 6β,7β-diacetoksy-13-hydroksylabda-8,14-dien, rotundifuran i witetrifolina), alkaloidy labdanodwuterpenowe: witeksylaktam A oraz pochodne klerodanu. Irydoidy obecne w roślinie to aukubina, agnuzyd, kwas mussanenozydowy, agnuskastozyd A, B, C.

Niepokalanek pospolity jako agonista receptorów dopaminergicznych hamuje uwalnianie prolaktyny z przysadki mózgowej. Podejrzewa się, że to właśnie zmniejszenie wydzielania prolaktyny skutkuje ograniczeniem szeregu przykrych dla kobiet objawów zwanych PMS (Premenstrual Syndrome, zespół napięcia przedmiesiączkowego). Przeprowadzono randomizowane, podwójnie ślepe badanie, w którym wzięło udział 170 kobiet z objawami PMS. Test ujawnił znaczące zmniejszenie męczących objawów, takich jak: drażliwość, złość i zmiany nastroju, ból głowy, uczucie pełności w brzuchu, wzdęcia oraz tkliwość piersi w przypadku kobiet otrzymujących preparat z niepokalankiem pospolitym.

Preparaty na bazie niepokalanka pospolitego pozytywnie wpływają na przebieg cyklu menstruacyjnego kobiet, regulując jego przebieg. Substancje czynne zawarte w roślinie wydłużyły czas trwania fazy lutealnej cyklu miesięcznego u pacjentek, które wzięły udział w podwójnie ślepej i kontrolowanej próbie (37 kobiet). Pacjentki cierpiały na zaburzenia fazy lutealnej z utajoną hiperprolaktynemią. Otrzymywały preparat zawierający ekstrakt z rośliny przez 3 następujące po sobie cykle menstruacyjne. Skutkowało to wydłużeniem czasu trwania fazy lutealnej (średnio z 3,4-5,5 dnia do 10,5 dnia). W innym doświadczeniu obserwowano wpływ preparatu ziołowego Fertility z Vitex agnus castus jako głównym składnikiem na płodność kobiet. Pacjentki miały za sobą nieudane próby poczęcia trwające od 6 do 36 miesięcy. W porównaniu z grupą otrzymującą placebo mieszanka ziołowa Fertility znormalizowała długość trwania fazy lutealnej cyklu. W grupie 53 kobiet otrzymujących preparat ziołowy odnotowano 14 ciąż, natomiast w grupie kontrolnej 4 ciąże (40 pacjentek).

Ekstrakt z niepokalanka pospolitego skutecznie ogranicza mastalgię. W jednym z badań porównywano skuteczność rośliny z bromokryptyną (silnie działający agonista dopaminy) w terapii łagodnej hiperprolaktynemii z towarzyszącym cyklicznym bólem i tkliwością piersi. Pacjentki przez 3 miesiące otrzymywały bromokryptynę (2,5 mg, 2 razy w ciągu doby) lub ekstrakt z Vitex agnus castus (40 mg dziennie). W grupie otrzymującej bromokryptynę pojawiły się działania niepożądane (nudności, wymioty). Spadek stężenia prolaktyny w obu grupach był podobny, a na korzyść terapii niepokalankiem pospolitym przemawiał brak odnotowanych skutków ubocznych. W innym eksperymencie oceniano skuteczność ekstraktu z owoców Vitex agnus castus (40 mg, raz na dobę) oraz substancji z grupy NLPZ – flurbiprofenu (200 mg na dobę, w 2 dawkach podzielonych). Doświadczenie trwało 3 miesiące. Brały w nim udział pacjentki przed menopauzą cierpiące na mastalgię. W wynikach podkreślono brak statystycznie zauważalnej różnicy między leczonymi grupami. Zarówno flurbiprofen, jak i niepokalanek pospolity ograniczyły tkliwość i ból piersi bez istotnych skutków ubocznych.

Olejki eteryczne otrzymane z różnych części Vitex agnus castus (liście oraz owoce) skutecznie ograniczały przykre objawy towarzyszące okresowi przekwitania kobiet. Niepokalanek pospolity wpłynął pozytywnie na układ moczowo-płciowy pacjentek, objawy naczynioruchowe, zaburzenia nastroju, krwawienia z macicy oraz sen. Olejki podawano doustnie, przezskórnie bądź drogą inhalacji. W kolejnym badaniu oceniano synergizm działania niepokalanka pospolitego oraz dziurawca zwyczajnego Hypericum perforatum na objawy menopauzy. Połączenie tych ekstraktów roślinnych skutecznie ograniczało objawy menopauzy.

Niepokalanek pospolity łagodzi objawy trądziku wynikającego z zaburzeń równowagi hormonalnej organizmu. W jednym z badań oceniano wpływ płynnego ekstraktu z owoców Vitex agnus castus na zmiany trądzikowe u 118 osób. Zaobserwowano szybsze tempo gojenia się zmian trądzikowych oraz całkowite wyleczenie 70% pacjentów po 3 miesiącach terapii niepokalankiem.

Olejek eteryczny uzyskany z liści niepokalanka pospolitego wykazał umiarkowaną siłę działania przeciwbakteryjnego wobec Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Bacillus subtilis i Staphylococcus aureus. Wykorzystując metodę dyfuzyjno-krążkową wykazano, że olejek z nasion rośliny skutecznie hamuje wzrost bakterii Salmonella enteritidis, Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis i Pseudomonas aeruginosa. Olejki eteryczne wyekstrahowane z owoców, kwiatów i liści niepokalanka mnisiego okazały się skutecznie hamować wzrost testowanych dermatofitów Trichophyton mentagrophytes, Microsporum canis, Trichophyton rubrum, Microsporum gypseum i Epidermophyton floccosum. Metanolowy ekstrakt z liści rośliny ograniczył rozwój grzyba Candida albicans.

Poza działaniem przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym niepokalanek pospolity wykazuje zdolność odstraszania insektów.

Flawonoidy zawarte w Vitex agnus castus zapewniają działanie przeciwutleniające rośliny. Kastycyna zawarta w ekstrakcie z niepokalanka pospolitego wyraźnie hamowała proces peroksydacji lipidów.

Istnieje kilka badań dotyczących wpływu Vitex agnus castus na proces zrastania się kości po złamaniach. W podwójnie ślepej, randomizowanej próbie kontrolowanej wzięło udział 64 kobiet ze złamaniem kości długiej. Część z nich otrzymywała przez 8 tygodni preparat zawierający 4 mg ekstraktu z owoców niepokalanka mnisiego oraz tabletki z tlenkiem magnezu. Zaobserwowano wyraźne zwiększenie tempa gojenia się złamań w tej grupie kobiet w porównaniu do pacjentek przyjmujących placebo.

Vitex agnus castus wykazał potencjał chemoprewencyjny i cytotoksyczny wobec badanych linii komórkowych. Ekstrakt z owoców niepokalanka pospolitego indukował apoptozę komórek nowotworowych, najprawdopodobniej poprzez uszkodzenia ich błon mitochondrialnych oraz przez zwiększenie tempa utleniania wewnątrzkomórkowego. Zahamowanie wzrostu w warunkach in vitro odnotowano dla linii fibroblastów kanału szyjki macicy człowieka (HCF), fibroblastów zarodka ludzkiego (HE-21), raka jajnika (MCF-7), raka szyjki macicy (SKG-3a), raka piersi (SKOV-3), raka żołądka (KATO-III), raka okrężnicy (COLO 201) i drobnokomórkowego raka płuc (Lu-134-A-H), które to potraktowano etanolowym ekstraktem z suszonych, dojrzałych owoców niepokalanka mnisiego.

Dawkowanie preparatów leczniczych zawierających niepokalanek pospolity:

• Castagnus: 1 tabletka (4,5 mg suchego wyciągu z owoców rośliny), raz dziennie w godzinach porannych; lek przeznaczony jest dla dorosłych kobiet; 
• Cyclodynon: 1 tabletka (20 mg suchego wyciągu z owoców rośliny), raz dziennie, popijając szklanką wody.

Efekty terapii lekami zawierającymi niepokalanek pospolity powinny zostać ocenione po upływie 3 miesięcy ich regularnego stosowania (również w czasie menstruacji).

Dawkowanie surowców niepokalanka Vitex agnus castus umieszczone w opracowaniu Niemieckiej Komisji Leków:

• 30-40 mg ekstraktu z suszonych owoców dziennie;
• 2,6-4,2 mg suchego ekstraktu natywnego (standaryzowanego na zawartość 0,6% kastycyny) na dobę;
• 0,5-1,0 ml płynnego wyciągu z owoców niepokalanka (1:1 g/mL).

Zalecany czas kuracji to 4-6 miesięcy.

Dawkowanie umieszczone w monografii surowca EMA (European Medicines Agency):

• sproszkowane owoce: 400 mg 2 razy w ciągu doby;
• nalewka (1:5, rozpuszczalnik etanol 68-70% obj.): 165 mg raz dziennie;
• suchy ekstrakt (DER 7-13:1, ekstrakcja etanolem 60% m/m): 4 mg raz na dobę;
• suchy ekstrakt (DER 10,0-18,5:1, ekstrakcja etanolem 50-52% m/m): 2-3 mg raz na dobę.

Ze względu na brak odpowiednich badań nie zaleca się stosowania preparatów z niepokalankiem pospolitym w okresie ciąży oraz karmienia piersią. Vitex agnus castus wpływa na laktację. Nie wiadomo, czy metabolity roślinne przenikają do mleka matki karmiącej piersią.

Niepokalanek pospolity działa w obszarze osi przysadka-podwzgórze mózgowe. Z tego względu pacjenci z wykrytymi zaburzeniami przysadki powinni skonsultować terapię niepokalankiem z lekarzem. Ze względu na swój mechanizm działania roślina może maskować objawy nowotworów przysadki mózgowej. Należy zachować ostrożność u pacjentów z nowotworami estrogenozależnymi.

Brak jest wskazań do stosowania niepokalanka u dzieci i młodzieży do 18 roku życia. Nie przeprowadzono badań dotyczących bezpieczeństwa kuracji niepokalankiem pospolitym wśród dzieci.

Niepokalanek pospolity wpływa na układ dopaminergiczny oraz działa na receptory estrogenowe (działanie estrogenne). Z tego względu nie wyklucza się możliwych interakcji surowca roślinnego z lekami o działaniu estrogenowym, antyestrogenowym, z agonistami oraz antagonistami receptorów dla dopaminy. Przykładami takich substancji są leki przeciwpsychotyczne, przeciwparkinsonowskie, leki stosowane w hormonalnej terapii zastępczej, doustne środki antykoncepcyjne, metoklopramid, bromokryptyna.

W doświadczeniach in vitro hydroksyetanolowe ekstrakty z Vitex agnus castus hamowały izoenzymy cytochromów CYP 1A2 (IC50: 3,5 μg/ml), 2C19 (IC50: 0,22 μg/ml), 2D6 (IC50: 2,9 μg/ml) i 3A4 (IC50: 0,3 μg/ml), które biorą udział w metabolizmie wielu substancji leczniczych.

Działania niepożądane, które mogą pojawić się podczas stosowania niepokalanka pospolitego, są rzadkie i mają charakter odwracalny. Najczęściej obejmują objawy takie jak:

• zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, bóle brzucha);
• ból w okolicach podbrzusza;
• skórne reakcje alergiczne (zaczerwienienie, wysypka, pokrzywka, świąd);
• bóle i zawroty głowy, pobudzenie;
• tachykardia;
• suchość w ustach;
• zaostrzenie zmian trądzikowych;
• zaburzenia cyklu menstruacyjnego, w tym krwawienia międzymiesiączkowe.

Odnotowano przypadki ciężkich reakcji alergicznych obejmujących obrzęk twarzy, duszność oraz problemy z oddychaniem i przełykaniem.

Nie opisano przypadków przedawkowania niepokalanka pospolitego.

Ze względu na możliwe zawroty głowy podczas stosowania preparatów z Vitex agnus castus należy zachować ostrożność, prowadząc pojazdy mechaniczne.