Topola czarna — drzewo na gorączkę i ból

Topola czarna (Populus nigra) to roślina z rodziny wierzbowatych (Salicaceae). Występuje na terenie Europy, Azji i Afryki. W Polsce jest jednym z najczęściej spotykanych drzew w lasach liściastych. Inne nazwy to sokora, sokorzyna, jasiokor i topola nadwiślańska. W języku łacińskim nazwa gatunkowa Populus oznacza ludzi i ma nawiązywać do tego, że w starożytności topole były sadzone w miejscach spotkań ludzi. Topola czarna to drzewo osiągające 30 m wysokości i szerokość do 2 m. Posiada guzowaty pień i spękaną, ciemnobrunatną korę, która u starszych drzew bywa czarna. Liście jajowato-rombowate o długości 5-12 cm przybierają barwę od zielono-czerwonawej do ciemnozielonej. Ich górna powierzchnia jest błyszcząca, a dolna matowa z charakterystycznym karbowano-piłkowanym brzegiem. Tuż przed pojawieniem się liści wytwarza kwiaty zebrane w kotki. Korona drzewa jest szeroka, kopulasta lub stożkowa. Owoc stanowi torebka wypełniona nasionami, które pokryte są puchem.

Pąki topoli stosuje się w schorzeniach dróg moczowych, w bólach różnego pochodzenia (bóle reumatyczne, mięśniowe, nerwobóle), w objawach grypy i przeziębienia (dreszcze, gorączka, ogólne osłabienie, kaszel) i w dolegliwościach ze strony układu oddechowego. Pączki topoli zalecane są w stanach obniżonej odporności. Surowiec można wykorzystać zewnętrznie na trudno gojące się rany i w żylakowych owrzodzenia nóg. Najstarszym preparatem z pączków topoli jest Unguentum populeum, czyli maść, którą sporządzano i wykorzystywano jako środek przeciwzapalny w dnie moczanowej i chorobach reumatycznych oraz przeciw hemoroidom. Korze topoli przypisywano właściwości ściągające, przeciwzapalne, przeciwreumatyczne i antyseptyczne. Korę stosowano również zewnętrznie w oparzeniach skórnych, ukąszeniach owadów, kontuzjach itp. Nalewkę z pąków topoli często zalecano w schorzeniach ze strony układu oddechowego. Liście topoli do dziś cenione są za ich właściwości tonizujące i antyseptyczne.

Surowcem zielarskim są głównie pąki topoli czarnej. W składzie pąków znajdują się przede wszystkim związki fenolowe (m.in. fenole, kwasy fenolowe, fenylopropanoidy) i terpenoidy (mono- i seskwiterpenoidy). Z danych literaturowych wynika, że pąki zawierają flawony (np. apigenol i kryzyna), flawanony (np. pinocembryna i pinostrombina), kwas kawowy i ferulowy oraz inne pochodne związków fenolowych. Pąki topoli to źródło naturalnych przeciwutleniaczy, które mają zdolność usuwania wolnych rodników. Działanie przeciwzapalne przypisuje się głównie flawonoidom i kwasom fenolowym. Substancje aktywne modulują transkrypcję genów zaangażowanych w odpowiedź zapalną, hamują aktywność prozapalnych interleukin (IL-6, IL-10 i TNF-α). Obecność salicylanów poza działaniem przeciwzapalnym warunkuje działanie przeciwbólowe. W skład olejków eterycznych wchodzą m.in. betulen, α-, β- i γ-betulenol, δ-humulen i α-kariofilen, które posiadają potencjał oksydacyjno-redukcyjny. Właściwości te wykorzystywane są w kosmetyce w celu regeneracji naskórka i wzmocnienia napięcia tkanek.

Wiele związków fenolowych działa również przeciwbakteryjnie, zwłaszcza wobec bakterii Gram-dodatnich (np. Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes, Enterococcus faecalis) oraz wykazuje działanie przeciwgrzybicze m.in. przeciwko Candida albicans. Pinocembryna i galangina synergistycznie wpływają na poprawę insulinooporności. Surowiec korzystnie zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę oraz zmniejsza hemoglobinę glikozylowaną. Istnieją doniesienia, że substancje czynne mogą hamować aktywność tyrozynazy, a tym samym zmniejszać ilość produkowanej melaniny, co wykorzystywane jest w przypadku zmian pigmentacyjnych.

Przeprowadzono niewiele badań pod kątem właściwości przeciwnowotworowych topoli czarnej, ale pojawiają się w literaturze oceny aktywności czystych składników, które można znaleźć w ekstraktach z pąków topoli. Wykazano, że flawonoidy pinocembryna i pinostrobina posiadają właściwości antyproliferacyjne i proapoptotyczne. Badania na zwierzętach sugerują, że pączki topoli mogą rozszerzać naczynia krwionośne, prawdopodobnie poprzez hamowanie napływu jonów wapnia do wnętrza komórki. W innym badaniu wykazano, że związki czynne topoli czarnej hamują aktywność oksydazy ksantynowej i tym samym zmniejszają produkcję kwasu moczowego.

Do stosowania wewnętrznego najczęściej wykorzystuje się pąki topoli, z których przygotowuje się napar lub odwar. W celu sporządzenia naparu należy 1 łyżkę surowca zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na około 30 minut, po czym należy go przecedzić i pić 1 szklankę 1-3 razy dziennie. Odwar przygotowuje się poprzez zalanie 2 łyżek surowca 2 szklankami ciepłej wody i gotowanie przez kilka minut. Po zagotowaniu odwar należy odstawić na 20-30 minut i przecedzić. Dawkowanie odwaru pokrywa się z dawkowaniem naparu. W celu zapewnienia efektywniejszej ekstrakcji związków czynnych wskazane jest skropić rozdrobniony surowiec spirytusem, pozostawić go pod przykryciem przez 10 minut i dopiero wtedy przystąpić do zalania surowca wodą. Odwary i napary można stosować zewnętrznie w postaci okładów. Zalecane jest również przykładanie zmiażdżonych pąków topoli bezpośrednio na zmienione chorobowo miejsca.

Stosowanie preparatów z topoli czarnej nie niesie za sobą poważnych działań niepożądanych, ale przeciwwskazaniem do ich stosowania jest okres ciąży, laktacji, uczulenie na salicylany i przewlekłe schorzenia układu pokarmowego. Często puch kielichowy topoli unoszący się w powietrzu mylnie określany jest alergenem. Sam w sobie nie jest czynnikiem uczulającym, jednak z łatwością zatrzymują się w nim pyłki traw, które następnie roznoszone są przez wiatr. Okres owocowania topoli zbiega się z okresem pylenia traw i to alergeny pyłków traw odpowiadają za objawy występujące u ludzi.