Jarząb pospolity — czerwone korale na wzmocnienie

Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), potocznie nazywany jarzębiną lub jarzębem zwyczajnym, należy do rodziny różowatych (Rosaceae). Drugi człon nazwy łacińskiej pochodzi od słowa aucupium, czyli „łowienie ptaków”, gdyż przywabiano nim ptaki podczas polowań. Jesienią czerwone korale jarzębiny są spotykane w całej Polsce. Rośnie w lasach i zaroślach na niżu i w górach. Jest sadzona w miastach jako roślina ozdobna. Dobrze znosi zanieczyszczone powietrze.

Jarzębina jest wieloletnim (dożywa 150 lat) drzewem lub krzewem o gładkiej, jasnej korze, dorastającym do 8-15 metrów wysokości. Liście, pojedynczo piłkowane (omijając nasadę), ułożone są skrętolegle. Na liść składa się 9-15 listków ułożonych nieparzystopierzaście. Drobne, żółtawobiałe kwiaty z okrągłymi płatkami i licznymi pręcikami w środku są zebrane w podbaldachy. Wydzielają charakterystyczny migdałowaty zapach. Owoce są kuliste, o barwie od pomarańczowej do czerwonej, w smaku cierpkie do gorzkich (są niejadalne w stanie świeżym), a zawarte wewnątrz nasiona są płaskie i wąskie o czerwonym zabarwieniu.

Jarząb bardzo dobrze znosi niskie temperatury, rośnie zarówno na glebach żyznych, jak i ubogich, suchych i nawilgoconych. W Polsce kwitnie w maju, a owoce dojrzewają u schyłku sierpnia i we wrześniu. Występuje w Europie, południowo-zachodniej Azji, na Kaukazie i zachodniej Syberii.

Sorbus aucuparia jest nazwany jarzębiną, jarząbem, jarząbkiem, rzadziej orzębkiem. Owoce jarzębiny są zaliczane do produktów witaminowanych dzięki wysokiej zawartości karotenoidów.

Stosuje się je w profilaktyce schorzeń dróg oddechowych, w nieżytach przewodu pokarmowego, osłabionej czynności nerek, zaburzeniach pracy wątroby i łagodnej miażdżycy wyłącznie po przetworzeniu w postaci suszenia, mrożenia lub gotowania. Napary i odwary z owoców można wykorzystać w pielęgnacji suchej, zmęczonej skóry z przebarwieniami.

W lecznictwie mogą być również używane kwiaty, które są słabiej przebadane od owoców. Napary z tej części rośliny wykazują działanie delikatnie napotne, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne. Z tego względu można je podawać przy przeziębieniach. Mają także działanie moczopędne, przeciwalergiczne, przeciwreumatyczne i przeciwobrzękowe, co wykorzystuje się w terapii przerostu gruczołu krokowego, w zapaleniu pęcherza, nieżycie żołądka i jelit. Przetwory z kwiatów rozszerzają naczynia wieńcowe i oskrzela. Wodne wyciągi wykorzystuje się zewnętrznie przy skórnych zmianach zapalnych, przebarwieniach skóry, przemęczeniu oczu, zapaleniu spojówek i opuchnięciu powiek oraz przy hemoroidach.

Roślina była znana przez człowieka już w neolicie. Starożytni Grecy i Rzymianie cenili właściwości wzmacniające i odkażające owoców, które poddawano fermentacji i otrzymywano alkohol. Zakres zastosowań jarzębu rozszerzał się z upływem lat. Na Rusi wykorzystywano kiszonki i gorzkie konfitury do łagodzenia skołatanych nerwów, natomiast wyciągi z kory miały służyć schorzeniom wątrobowym.

W dawnych czasach jarzębina była uważana za siedzibę dobrych duchów, a wplecenie jej w wieńce dożynkowe miało gwarantować zdrowe i obfite zbiory. Jest obecna w legendach, stała się również inspiracją dla wielu utworów literackich, np. jest tytułową bohaterką wiersza Anny Chodorowskiej. Sorbus aucuparia dostarcza pokarmu ptakom.

Owoce jarzębiny są surowcem będącym bogatym źródłem witamin (karotenoidów), kwasów organicznych, goryczy, flawonoidów oraz cukrów. Surowiec stosowany jest w wielu wskazaniach, po uprzednim wysuszeniu, przemrożeniu bądź zblanszowaniu. Świeże owoce są gorzkie w smaku, który jest nadawany przez sorbinę, a ze względu na zawartość kwasu parasorbowego są toksyczne w wysokich dawkach. W wyniku suszenia, gotowania lub mrożenia kwas parasorbowy jest przekształcany w kwas sorbowy pozbawiony właściwości toksycznych. Kwas sorbowy hamuje rozwój licznych bakterii i grzybów chorobotwórczych.

Owoce zawierają również: witaminy, takie jak C, E, P, K, B3, A, cukier sorbozę, garbniki i pektyny, kwas ursolowy oraz związki żelaza, potasu, magnezu i sodu. Mogą działać wzmacniająco, wspomagać metabolizm oraz działać ściągająco i przeciwzapalnie.

Napary z kwiatów przygotowuje się poprzez zalanie 1 łyżeczki surowca szklanką wrzątku i przecedzenie po 20-30 minutach. Tak przygotowany napój spożywa się po pół szklanki od 2 do 4 razy dziennie.

Do stosowania w gorączce, pielęgnacji skóry czy w formie okładów na oczy wykonuje się odwary z owoców. 1-2 łyżki owoców zalewa się szklanką wody, całość gotuje się 5 minut, odstawia na 30 minut i odcedza. Tak przygotowany napój spożywa się w całości 1-4 razy dziennie, najlepiej z dodatkiem miodu lub soku owocowego.

Aby poprawić krążenie w naczyniach wieńcowych wykorzystuje się nalewki. 100 g kwiatów lub owoców zalewa się 0,5 l wysokoprocentowego alkoholu 40-60%. Całość odstawia się na na min. 14 dni. Stosuje się raz dziennie kieliszek przez okres 2 tygodni, co 2-3 miesiące.

Owoce jarzębiny mogą być stosowane przy braku apetytu czy w przypadku rozstroju żołądka w postaci dżemu, podawanego kilkukrotnie w ciągu dnia w dawkach 0,5 do 1 łyżeczki.

Aby pozbawić surowiec goryczy, należy zamrozić świeże owoce i pozostawić na min. 48 godzin.

Spożywanie surowych owoców jarzębu pospolitego może spowodować wymioty i biegunkę ze względu na zawartość kwasu parasorbowego.