Marula – właściwości, zastosowanie i pochodzenie

Marula (Sclerocarya birrea) od stuleci dostarcza wielu surowców wykorzystywanych przez plemiona Afryki Subsaharyjskiej – głównie w Namibii, Botswanie, Zimbabwe, Mozambiku, Republice Południowej Afryki i Malawi. W tradycyjnym ziołolecznictwie stosuje się korzenie, korę, liście, pędy, owoce, pestki oraz olej tłoczony z nasion.

Tradycyjne zastosowania w medycynie ludowej

• Świeży sok z owoców maruli – orzeźwiający napój bogaty w witaminę C, podawany w trakcie infekcji, przy gorączce i jako środek wzmacniający w okresie rekonwalescencji. W niektórych społecznościach uważany również za afrodyzjak.

• Kora drzewa – przygotowywane z niej napary i odwary wykazują działanie ściągające i przeciwdrobnoustrojowe. Wykorzystywana jest w leczeniu biegunek, dolegliwości żołądkowych oraz jako środek przeciwpasożytniczy.

• Zewnętrzne okłady z kory i liści – stosowane na skórę w celu łagodzenia stanów zapalnych, przyspieszania gojenia drobnych ran, a także łagodzenia skutków ukąszeń owadów.

• Liście i młode pędy – w medycynie ludowej wykorzystywane także jako środek obniżający gorączkę i wspomagający trawienie.

Olej z nasion maruli – naturalny kosmetyk i środek ochronny

• Tradycyjnie olej marula chronił skórę przed słońcem, wiatrem i pyłem. Stosowano go również na oparzenia, podrażnienia, egzemę, łuszczycę, blizny czy rozstępy.

• Symboliczne zastosowanie kulturowe – w niektórych regionach olejem wykonywano masaż niemowląt, co miało wspierać oczyszczanie organizmu i ochronę zdrowia dziecka.

• Współcześnie olej z pestek maruli (Sclerocarya birrea Seed Oil) jest cenionym składnikiem kosmetyków do pielęgnacji skóry i włosów. Tworzy na skórze warstwę ochronną, ogranicza utratę wody, poprawia nawilżenie, zmiękcza i wygładza naskórek. W kosmetyce naturalnej polecany jest również do masaży relaksacyjnych.

• Dzięki zawartości antyoksydantów (m.in. witamina E, flawonoidy, kwasy tłuszczowe omega-6 i omega-9) olej działa przeciwstarzeniowo i wspomaga regenerację skóry. Może być stosowany u osób z cerą wrażliwą, a nawet u niemowląt.

• W pielęgnacji włosów odżywia i wygładza, redukując ich łamliwość i przesuszenie.

Zastosowania dodatkowe

• Spożywcze – w Afryce olej z pestek maruli bywa używany lokalnie jako olej jadalny.

• Produkcja alkoholu – owoce są tradycyjnie wykorzystywane do przygotowania sfermentowanych napojów alkoholowych, m.in. popularnego trunku Amarula.

• Rzemiosło i codzienność – drewno maruli bywa używane do wyrobu narzędzi i naczyń, a twarde pestki owoców znajdują zastosowanie jako materiał ozdobny (koraliki, amulety).

• Pasza dla zwierząt – owoce stanowią pożywienie dla wielu gatunków zwierząt, a szczególnie dla słoni, które rozprzestrzeniają nasiona maruli w naturze.

Marula (Sclerocarya birrea) to drzewo owocowe należące do rodziny nanerczowatych (Anacardiaceae). W języku angielskim występuje pod nazwą Elephant tree – ponieważ słonie uwielbiają jego owoce – oraz Beer tree, gdyż od stuleci wykorzystuje się je w Afryce do produkcji napojów alkoholowych.

Występowanie i środowisko naturalne

Naturalnym obszarem występowania maruli są tereny Afryki Subsaharyjskiej, gdzie rośnie na sawannach, w regionach półpustynnych i w lasach, na wysokości do około 1800 m n.p.m. Spotyka się ją również na Madagaskarze. Większość owoców pozyskuje się z roślin rosnących dziko, choć coraz częściej prowadzi się także uprawy maruli, zwłaszcza w Afryce Południowej.

Drzewo wymaga wysokich temperatur – 25–35°C w okresie wegetacyjnym – i nie toleruje mrozu. Dzięki dobrze rozwiniętemu systemowi korzeni palowych marula jest odporna na suszę, jednak do prawidłowego wzrostu potrzebuje rocznych opadów na poziomie 300–700 mm. Optymalne gleby powinny być przepuszczalne, o pH 5,5–7, gdyż woda zalegająca w podłożu powoduje gnicie korzeni. Marula najlepiej rośnie w pełnym słońcu.

Cechy drzewa i morfologia

Marula to średniej wielkości drzewo liściaste, które dorasta do 8–18 metrów wysokości. Jest długowieczne – żyje nawet ponad 100 lat, a pierwsze owoce pojawiają się po 5–7 latach od rozpoczęcia uprawy.

Charakterystyczny jest gruby pień (do 120 cm średnicy), często skręcony i pokryty szarą lub brunatną korą. Wewnątrz kora ma odcienie czerwone, różowe lub żółte, przecięte ciemniejszymi liniami. U starszych okazów pęka i łuszczy się.

Liście maruli są jasnozielone i złożone, składają się z 7–17 eliptycznych listków długości 2–3 cm z  drobnopiłkowanym brzegiem. W porze suchej drzewo zrzuca liście.

Kwitnienie i owoce

Marula jest gatunkiem dwupiennym, co oznacza, że występują osobniki męskie i żeńskie. Kwitnienie przypada na okres przed pojawieniem się liści. Kwiaty męskie zebrane są w grona o długości 5–8 cm, zawierają 15–25 pręcików. Początkowo mają barwę czerwoną, która stopniowo przechodzi w biało-różową. Kwiaty żeńskie są białe, wyrastają pojedynczo lub w małych grupach (2–3 sztuki) w kątach liści. Składają się z pojedynczego słupka i czterech wygiętych płatków.

Owocowanie przypada na porę deszczową (luty–marzec). Owocem jest okrągły pestkowiec o średnicy 2–4 cm, pokryty cienką, żółtą skórką. Miąższ jest soczysty i ma słodko-kwaśny smak. Wewnątrz znajduje się twarda, zdrewniała pestka – orzech koloru brązowego – kryjąca od jednego do czterech nasion. Nasiona zbudowane są z twardej łupiny i miękkiej, białej części jadalnej.

Pochodzenie nazwy

Nazwa łacińska Sclerocarya birrea ma swoje źródła w grece i językach lokalnych:

• sclerocarya oznacza „twardy orzech” i nawiązuje do mocnej pestki owoców,

• birrea to tradycyjna nazwa drzewa używana w Afryce Zachodniej.

Poszczególne części drzewa marula – korzenie, kora, pędy, liście, owoce i pestki – są źródłem wielu cennych związków biologicznie czynnych.

• Owoce zawierają wyjątkowo dużo witaminy C (70–400 mg/100 g świeżej masy), a także flawonoidy (katechiny, proantocyjanidyny: kwercetyna, mirycetyna), karotenoidy i błonnik pokarmowy.

• Nasiona, z których tłoczy się olej, dostarczają nienasyconych kwasów tłuszczowych, fitosteroli i tokoferoli. Głównym składnikiem jest kwas oleinowy (omega-9), stanowiący 70–80% wszystkich tłuszczów. Obecne są również:

  • kwas linolowy (5–7%),

  • kwas linolenowy (0,1–0,7%),

  • kwasy nasycone (palmitynowy, stearynowy).

• Olej marula charakteryzuje się wysokim poziomem mono- i diglicerydów.

• Makuchy (wytłoczyny) zawierają ok. 16% białka i 8% węglowodanów.

• Nasiona dostarczają także wielu minerałów: żelaza, magnezu, wapnia, cynku, fosforu, miedzi, potasu, a także witamin – m.in. kwasu nikotynowego i tiaminy.

• W łupinach nasion wykryto kwasy organiczne: cytrynowy, galusowy, jabłkowy, szczawiowy, pirogronowy, L-askorbinowy, mrówkowy i propionowy.

• W korze drzewa obecne są taniny, alkaloidy, saponiny i flawonoidy.

Działanie przeciwutleniające (antyoksydacyjne)

Ekstrakty z korzeni, kory, liści i wytłoków z pestek maruli oraz sam olej wykazują silne właściwości antyoksydacyjne, wynikające z obecności flawonoidów i polifenoli.

• Badania porównawcze wykazały, że kora charakteryzuje się wyższym potencjałem antyoksydacyjnym niż liście (testy ABTS, DPPH), co powiązano z dużą zawartością tanin.

• Sok z owoców maruli ma aż czterokrotnie większą aktywność antyoksydacyjną niż sok pomarańczowy.

• Najsilniejsze działanie przeciwutleniające wykazują pestki oraz wytłoki po tłoczeniu oleju.

• Olej z nasion maruli również neutralizuje wolne rodniki dzięki obecności tokoferoli, polifenoli, fitosteroli i skwalenu. Stosowany na skórę spowalnia procesy fotostarzenia i chroni komórki przed uszkodzeniami oksydacyjnymi.

Właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze

Olej z maruli działa antybakteryjnie i przeciwgrzybiczo, co związane jest z obecnością fitosteroli (β-sitosterol, stigmasterol, kampesterol), witaminy E, skwalenu, kwasów tłuszczowych, polifenoli i fenoli.

• W badaniach wykazano jego skuteczność wobec bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych: Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis, Propionibacterium acnes, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella choleraesuis.

• Stosowany miejscowo wspomaga leczenie trądziku, infekcji skórnych i stanów zapalnych.

• Ekstrakty z korzeni wykazują aktywność przeciwgrzybiczą wobec m.in.: Candida albicans, Candida glabrata, Candida tropicalis, Candida krusei, Candida parapsilosis, Cryptococcus neoformans, Cryptococcus albidus, Rhodotorula mucilaginosa.

Właściwości przeciwzapalne

Surowce maruli (olej, kora, liście, ekstrakty z owoców) wykazują działanie przeciwzapalne.

• Badania in vivo na zwierzętach potwierdziły zdolność ekstraktów do hamowania produkcji cytokin prozapalnych, redukcji gorączki i zmniejszania obrzęków.

• U ludzi miejscowa aplikacja oleju redukowała rumień i podrażnienia skóry po ekspozycji na promieniowanie UV i detergenty.

• Wyniki badań wskazują na potencjał stosowania ekstraktów z kory i liści w leczeniu gorączki, stanów zapalnych jelit i chorób reumatycznych.

Właściwości przeciwcukrzycowe i regulujące metabolizm

Ekstrakty z maruli wykazują działanie hipoglikemizujące potwierdzone w badaniach in vitro i in vivo.

• Mechanizm obejmuje:

  • hamowanie enzymów rozkładających węglowodany (α-amylazy, α-glukozydazy),

  • poprawę wrażliwości tkanek na insulinę,

  • redukcję stresu oksydacyjnego w komórkach wysp trzustkowych.

• Za to działanie odpowiadają m.in. flawonoidy, kwasy fenolowe, taniny, triterpeny, nienasycone kwasy tłuszczowe i fitosterole.

• W badaniach na zwierzętach ekstrakt z kory obniżał poziom glukozy i ciśnienie krwi. U szczurów dawka 120 mg/kg dawała efekt porównywalny do metforminy – popularnego leku przeciwcukrzycowego.

Owoce maruli mogą być spożywane świeże lub fermentowane do produkcji napojów alkoholowych (słynnny liker Amarula). Uzyskuje się z nich również sok, a także przerabia na dżemy, galaretki itp.

• nalewka: pół kilograma owoców maruli pozbawionych pestek umieszczamy w szklanym naczyniu (np. słoju) i zalewamy 500 ml alkoholu 70%; całość odstawiamy w ciemne i chłodne miejsce na około 4- 6 tygodni; co kilka dni wstrząsamy naczyniem; po 4 tygodniach nalewkę zlewamy znad owoców i dodajemy do niej 250- 300 gramów cukru; odstawiamy na kolejne 2- 4 tygodnie; gotową nalewkę filtrujemy do butelek i odstawiamy na minimum 2- 3 miesiące; zwykle spożywa się 10- 20 ml nalewki po obfitym posiłku w celu poprawy trawienia;

W ziołolecznictwie wykorzystuje się całe pędy, korę i korzenie drzewa marula do przyrządzania naparów, odwarów i inhalacji.

• napar: świeżą/suszoną korę lub liście drzewa w ilości 1- 2 łyżki należy zalać 200 ml wrzącej wody i zaparzać przez około 15 minut pod przykryciem; gotowy napar najlepiej przecedzić i wypijać ciepły; napar ma właściwości ściągające i działa przeciwbiegunkowo; podaje się go w razie problemów trawiennych, w celu obniżenia gorączki, jako środek hipoglikemizujący i obniżający ciśnienie krwi; w Afryce praktykuje sią inhalacje z użyciem naparu, który ma działać antyhistaminowo i oczyszczająco na drogi oddechowe;
• odwar: świeżą/ suszoną i rozdrobnioną korę drzewa (1 łyżka) należy zalać 300- 400 ml zimnej wody; całość gotujemy przez 15- 30 minut, po czym zestawiamy z ognia; gotowy odwar wypija się po przestudzeniu, zwykle 1- 2 razy na dobę; odwar łagodzi bóle brzucha, ma właściwości przeciwdrobnoustrojowe i pomaga zahamować biegunkę; podaje się go w razie infekcji dróg moczowych; 

Nasiona owoców maruli mogą być spożywane świeżę, ale również suszone lub mielone. Traktuje się je jako przekąskę, ale również jako przyprawę oraz środek konserwujący do mięsa.

Zimnotłoczony olej marula nadaje się do spożycia (jest spożywany lokalnie w Afryce), jednak w Europie większość produktów jest przeznaczonych jedynie do użytku zewnętrznego na włosy, skórę i paznokcie. Zastosowanie kosmetyczne oleju marula Marula oil:

• nadaje się do nanoszenia na skórę bezpośrednio lub po wymieszaniu z kremem/ balsamem; olej mocno nawilża i regeneruje skórę; pomaga wygładzać drobne zmarszczki i łagodzi zmiany o charakterze zapalnym;
•  na włosy: kilka kropli oleju można nanosić jako serum na przesuszone końcówki; olejem można wykonywać zabieg olejowania: w tym celu olej należy nanieść na całą długość włosów i pozostawić na 20- 30 minut, po tym czasie można zmyć olej stosując metodą OMO (odżywka, szampon, odżywka);
• na paznokcie: olejek marula można nanosić na zniszczoną płytkę paznokcia i suche skórki wokół płytki;

Przykładowe przepisy DIY z wykorzystaniem olejku marula:

• serum przeciwzmarszczkowe: 10 ml oleju marula, 5 ml oleju z nasion dzikiej róży, wybrany olejek eteryczny (lawendowy, z drzewa herbacianego, tangerynkowy); oleje należy wymieszać i umieścić w szklanej buteleczce (najlepiej z pipetką); kosmetyk powinien być przechowywany w chłodnym i zacienionym miejscu; stosuje się 2- 3 kropelki serum na noc (można je dodać do ulubionego kremu);
• odżywka na rzęsy i brwi: 1 łyżka oleju marula, 1 łyżeczka olejku rycynoweo; składniki mieszamy i umieszczamy w szklanej buteleczce (najlepiej z pipetą); odżywkę nanosimy codziennie wieczorem;
• maska do włosów: 1 łyżka oleju marula, 1 łyżka miodu, 1 żółtko jajka, 1 łyżka jogurtu naturalnego; wszystkie składniki należy wymieszać i nanieść na lekko wilgotne włosy, ze szczególnym uwzględnieniem końcówek; włosy najlepiej owinąć folią i pozostawić całość na około 30 minut; po tym czasie maskę należy zmyć używając łagodnego szamponu; maska działa silnie regenerująco i wygładzająco na włosy;

W aptekach i drogeriach można znaleźć gotowe produkty kosmetyczne zawierające Sclerocarya birrea seed oil. Są to najczęściej kremy i balsamy, a także odżywki i szampony do włosów. 

Zewnętrznie stosowany olej z nasion maruli nie powoduje interakcji z lekami.

Wyciąg z Sclerocarya birrea posiada właściwości hipoglikemizujące, dlatego może wchodzić w interakcje z  lekami przeciwcukrzycowymi. Dodatkowo wyciągi z drzewa marula mogą obniżać ciśnienie krwi i powodować efekt synergistyczny z lekami hipotensyjnymi. 

W badaniach na zwierzętach ekstrakt otrzymany ze skórki owoców maruli działał nefrotoksycznie i hepatotoksycznie w dawkach 3000 i 4000 mg/kg masy ciała (podanie doustne).

W modelu in vitro ekspozycja na wysokie dawki (600–1000 μg/ml) ekstraktu z kory i łodygi drzewa maruli zmniejszała żywotność linii komórkowych nerek. 

Olej pozyskiwany z nasion maruli jest z reguły dobrze tolerowany po nałożeniu na skórę, jednak istnieje pewne prawdopodobieństwo wystąpienia działań niepożądanych surowca. Po aplikacji oleju/ produktów kosmetycznych zawierających olej maruli może wystąpić reakcja alergiczna objawiająca się świądem, zaczerwienieniem, wysypką i opuchlizną. U osób z cera tłustą i trądzikową należy zwrócić uwagę na pewną komedogenność oleju, który może zapychać pory.

Po aplikacji oleju w okolicach oczu może wystąpić ich podrażnienie tj. łzawienie i pieczenie.