Ostróżeczka polna — ozdoba ogrodów i trucizna

Ostróżeczka polna (łac. Consolida regalis S. F. Gray, Delphinium consolida L.) to bylina należąca do rodziny jaskrowatych (łac. Ranunculaceae). Roślina ta rośnie dziko na obszarze środkowej Europy oraz w Azji Mniejszej. W Polsce występuje praktycznie na całym jej terenie oprócz obszarów górskich.

Ostróżeczka polna osiąga wysokość około od 50 cm do 70 cm. Jej liście są 2- lub 3-krotnie podzielone. Kwiaty grzbieciste mają kolor niebieskofioletowy. Są zebrane w wiechowate kwiatostany, które mają postać skąpokwiatową i luźną. Kwiaty posiadają pięciolistkowy okwiat, a jego górny listek wykształca ostrogę. Wewnątrz niej znajdują się 1-2 miodniki. Wejście do ostrogi zamykają jedno- lub dwubarwne zastawki. Owocem jest spłaszczony mieszek, który zawiera nasiona o barwie ciemnobrunatnej. Korzeń ostróżeczki polnej sięga nawet do 50 cm głębokości. W związku z tym roślina ta potrafi przetrwać długi okres bez opadów deszczu.

W Europie wyróżnia się dwa podgatunki ostróżeczki: subsp. regalis (Opiz) Soó, który ma dość zwarty kwiatostan i słabo rozgałęzioną łodygę, oraz subsp. paniculata (Host) Soó z luźnym kwiatostanem i silnie rozgałęzioną łodygą.

Ostróżeczka spotykana jest w uprawach zbóż ozimych. Preferuje gleby gliniaste oraz zasadowe i żyzne. Roślina kwitnie od czerwca do września, a jej kwiaty zapylane są głównie przez trzmiele. Surowiec stanowi ziele ostróżeczki polnej (łac. Delphinii consolidae herba) zebrane w okresie kwitnienia i wysuszone w cieniu i przewiewie (warunki naturalne).

Obecnie wyciąg z ziela ostróżeczki stosowany jest wyłącznie zewnętrznie. Wchodzi w skład płynu wskazanego we wszawicy. Według Komisji E kwiaty ostróżeczki mogą być także używane w mieszankach ziołowych jako corrigens, ale w ilości nieprzekraczającej 1%.

W medycynie ludowej ostróżeczka polna była stosowana w leczeniu chorób wątroby, pęcherzyka żółciowego oraz w walce z chorobami zatok. Używano jej również do przemywania oczu w przypadku zapalenia powiek oraz spojówek. Od dawna wykorzystywana była też w walce z pasożytami zewnętrznymi. Zielarze przygotowywali również maści z ostróżeczki w celu leczenia chorób reumatycznych. Stosowano ją także jako środek wykrztuśny. Dawniej używana była ponadto do farbowania tkanin na zielono i niebiesko.

Sadzi się ją też jako roślinę ozdobną, ponieważ jest piękną ozdobą ogrodów, które są stylizowane na tak zwane naturalistyczne.

W skład ziela ostróżeczki polnej wchodzą alkaloidy diterpenowe, takie jak: ajakonina, antranoilolykoktonina, delkozyna, delsotyna, kosolidyna oraz metylolykoakonityna. Ponadto chemizm rośliny tworzą antocyjany, czyli delfinidyna i jej glukozydy, dodatkowo flawonoidy, takie jak glukozydy kemferolu i kwercetyny, oraz alkohole cukrowe (mannitol). Alkaloidy ziela działają podobnie do akonityny, jednak nieco słabiej. Akonityna to alkaloid będący jedną z najsilniejszych trucizn roślinnych. Może wywołać porażenie ośrodka oddechowego. W czasach renesansu nazywana była arszenikiem roślinnym i często stosowana jako trucizna. Alkaloidy zawarte w roślinie wpływają depresyjnie na układ oddechowy pasożytów, np. świerzbowca, wszy i pcheł.

W medycynie ludowej roślina stosowana była również ze względu na właściwości żółciopędne, moczopędne i obniżające ciśnienie krwi. Substancje czynne zawarte w kwiatach ostróżeczki polnej uszczelniają naczynia krwionośne i poprawiają krążenie krwi w obrębie gałki ocznej. Wyciąg z kwiatów działa także antyseptycznie i usuwa obrzęki skóry wokół oczu. Maści z ziela ostróżeczki wykazują też działanie przeciwreumatyczne.

Ziele, kwiat oraz nasiona używane są w celu przygotowania domowych mikstur (wyciąg octowo-alkoholowy lub alkoholowy z ziela ostróżeczki, a także napary). Jednakże ze względu na zawartość delfininy – toksycznego alkaloidu – należy zachować ostrożność. Przede wszystkim wyciągi z owoców lub nasion rośliny są bardzo silne w swoim działaniu. Surowiec zaleca się zatem zakupić w aptece lub sklepie zielarskim i ściśle przestrzegać zaleceń producenta. Naparem z kwiatów ostróżeczki można przemywać oczy w razie zapalenia spojówek i powiek.

Obecnie nalewka z ziela ostróżeczki stanowi składnik płynu stosowanego w leczeniu wszawicy głowy. Zaleca się, aby dzieci od 6. roku życia, młodzież i dorośli z tym problemem zwilżyli obficie włosy płynem, a następnie zawiązali je folią lub chustką i pozostawili na 2-3 godziny. Po tym czasie włosy należy umyć wodą i rozczesać gęstym grzebieniem. Przeciwwskazaniem do zewnętrznego stosowania płynu z ostróżeczki polnej są otwarte rany i ostre stany zapalne skóry głowy. Nie powinny go również stosować osoby nadwrażliwe na substancje czynne zawarte w roślinie. Ze względu na brak danych klinicznych nie zaleca się stosowania preparatu przez kobiety w ciąży, karmiące piersią oraz dzieci poniżej 6. roku życia.

Ziele i korzeń ostróżeczki polnej są trujące zarówno dla ludzi, jak i zwierząt gospodarskich. Roślina ta może powodować biegunkę, nadmierne łzawienie, zawroty głowy oraz zaburzenia oddychania. Kontakt z ostróżeczką może również podrażniać skórę. Nie zaleca się stosowania ziela wewnętrznie.