Żeń-szeń syberyjski — na wyczerpanie i osłabienie

Eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticosus (Rupr. & Maxim.) Maxim.) z rodziny araliowatych (Araliaceae) to dość wysoki krzew (2-2,5 metra) występujący na dalekim wschodzie, południowym Sachalinie, obwodzie amurskim, Kraju Nadmorskim, Chabarowskim, półwyspie Koreańskim, północno-wschodnich Chinach oraz na wyspach japońskich. Roślina nie jest uprawiana, a surowiec pozyskiwany jest ze stanu naturalnego. Porasta leśne tereny po wyrębach, polany, obrzeża, a także zbocza górskie, gdyż preferuje stanowiska słoneczne. Szybko się rozrasta dzięki rozbudowanemu systemowi korzeniowemu, tworząc ciężkie do pokonania, bardzo gęste zarośla. Posiada pięciopalczaste liście o pokroju odwrotnie owalnym lub eliptycznym. Gałązki pokryte są jasnoszarą lub jasnobrunatną korą oraz licznymi, drobnymi, lecz twardymi kolcami. Kwitnie w lecie, kwiaty są bardzo drobne, niepozorne, skupione w małych kulistych kwiatostanach na końcach pędów i wydzielają silną woń, zwabiając owady potrzebne do zapylenia. Kwiaty jednopłciowe barwy żółtej bądź obupłciowe barwy bladoliliowej. Dojrzewanie owoców przypada na wczesną jesień. Owoce przypominają jagody, czarne, wielkości do jednego centymetra, zebrane w grona, przyjemnie pachnące. Posiada pokaźny system korzeniowy, długie na kilka metrów walcowate kłącza o przekroju do 4 centymetrów oraz liczne korzenie.
Surowcem leczniczym są kłącza z korzeniami (Eleutherococci radix), niekiedy również kora organów podziemnych i pędów oraz liście.

Eleuterokok kolczasty, nazywany też żeń-szeniem syberyjskim, stał się obiektem zainteresowania naukowców dopiero w latach 40. XX wieku. Radzieccy naukowcy szukali roślin, które mogłyby zastąpić trudny do zdobycia oraz drogi żeń-szeń (szczególne zasługi dla Lazarev). Badano różne części rośliny, lecz najbardziej obiecujące okazały się przetwory z jej podziemnej części. Surowcem leczniczym jest korzeń (Radix), kłącze (Rhizoma) lub kłącze z korzeniami (Radix et Rhizoma). Zbioru kłączy dokonuje się bardzo wczesną wiosną lub późną jesienią.

Stosuje się go jako środek tonizujący w stanach wyczerpania organizmu, osłabienia i podczas rekonwalescencji. Może być wykorzystywany w chorobach reumatycznych, bezsenności i zaburzeniach snu, cukrzycy, osteoporozie, a także u osób z zaburzeniami koncentracji i depresją. Prowadzone są badania nad jego zastosowaniem jako środka przeciwnowotworowego.
W medycynie ludowej przetwory eleuterokoka podaje się w stanach zapalnych żołądka i jelit, jako środek moczopędny, regulujący ciśnienie i wspomagający leczenie impotencji.

W chińskiej medycynie ludowej był wykorzystywany już 4000 lat temu. Przypisywano mu działanie zwiększające siły witalne, dające zdrowie, poprawiające pamięć i wydłużające życie.

Korzenie i kłącza zawierają głównie glikozydy, trójterpeny, olejek eteryczny, kumaryny oraz żywicę. Liście i kwiaty zawierają flawonoidy oraz kumaryny (zielone części). Najsilniejsze działanie mają eleuterozydy. Po raz pierwszy wyodrębniono je w latach 60. XX wieku (eleuterozyd A, B, C, D, E, F, G), późniejsze prace w latach 70. odkryły kolejne (eleuterozyd I, K, L, M, B2, B3, B4). Największy ilościowy udział w ekstraktach ma forma B oraz E i to im przypisuje się główne właściwości.

Korzeń eleuterokoka (Eleutherococci radix) jest surowcem farmakopealnym FP X oraz znajduje się w Farmakopei Europejskiej (przydatne surowce standaryzowane są na zawartość sumy eleuterozydów min 0,08%).

Eleuterokok ma właściwości pobudzające, wzmacniające oraz poprawiające zdolność adaptacji organizmu do niekorzystnych i nieswoistych warunków wywieranych na organizm ludzki, np. adaptacja na obciążenie ciepłem lub zimnem. Działa przeciwstresowo, tonizująco, antydepresyjnie i antyalergicznie. Poprawia pamięć i kojarzenie, wpływa na ostrość widzenia. Aktywizuje siły obronne organizmu, może być stosowany przez długi czas, gdyż nie zakłóca normalnych jego czynności. Wykazuje aktywność przeciwwirusową, przeciwbakteryjną i przeciwzapalną. Wyciągi mają działanie anaboliczne (wzmagają syntezę białka w trzustce, wątrobie i korze nadnerczy) oraz radioochronne w stosunku do komórek napromieniowanych promieniami X. Wykorzystuje się go jako środek odbudowujący po chemio- i radioterapii.

Eleuterokok stosuje się doustnie w postaci wyciągów płynnych, stałych lub sproszkowanych przetworów (najczęściej standaryzowanych na obecność sumy eleuterozydów min 0,08%) w stanach stresowych wywołanych różnymi czynnikami, w stanach wyczerpania i osłabienia organizmu w celu wzmożenia siły obronnej. Oprócz tego eleuterokok usprawnia procesy umysłowe oraz uczenia się. Charakterystyczne dla przyjęcia pierwszej dawki jest zauważalne jego działanie znacznie podnoszące sprawność fizyczną organizmu. Przetwory należy przyjmować 1-3 razy dziennie przed jedzeniem przez okres nie dłuższy niż dwa miesiące.

U niewielkiej części populacji, która jest leczona digoksyną oraz przetworami z eleuterokoka, może nastąpić wzrost stężenia digoksyny we krwi poprzez zmniejszenie jej eliminacji. Badania z 2008 roku potwierdzają niskie ryzyko interakcji podczas stosowania z lekami metabolizowanymi przez cytochrom P450. Istnieje niewielkie ryzyko nasilenia działania leków stosowanych w cukrzycy oraz nadciśnieniu.

U osób nadwrażliwych mogą wystąpić: bezsenność, drażliwość, tachykardia i bóle głowy. Nie odnotowano objawów przedawkowania.

Eleuterokok nie powinien być stosowany u osób z nadciśnieniem, a także podczas ciąży i laktacji.