Czarnuszka siewna — małe nasionka o wielkiej mocy

Czarnuszka siewna (łac. Nigella sativa, ang. Black cumin) jest drobną rośliną jednoroczną pochodzącą z rodziny jaskrowatych – ranunculaceae. Czarnuszka wywodzi się prawdopodobnie z ciepłych krajów południowej Europy, Azji Mniejszej oraz północnej Afryki. Ze względu na niskie wymagania uprawne i walory użytkowe czarnuszka zyskała obecnie ogromną popularność i jest uprawiana w europejskich domowych ogródkach. Nawet łacińska nazwa czarnuszki jest związana z łatwością jej uprawy: niger – czarny, sativa – uprawna. Do innych nazw tej rośliny należy na przykład czarny kumin oraz bardziej poetyckie określenie – złoto faraonów.

Czarnuszka siewna osiąga maksymalnie około 40 cm wysokości. Pojedyncza łodyga jest zakończona białymi, niebiesko znaczonymi kwiatami. Liście rośliny są drobne, pierzastosieczne. Owocem czarnuszki jest suchy mieszek wypełniony czarnymi, płaskimi nasionami.

Surowcem zielarskim jest nasienie czarnuszki – Nigellae sativae semen. Wartościowym surowcem jest również olej tłoczony z nasion czarnuszki – Nigellae sativae oleum.

Czarnuszka siewna przeżywa obecnie rozkwit swojej popularności. Olej z nasion oraz same nasiona są chętnie wykorzystywane w terapii wielu chorób i drobniejszych schorzeń. Ze względu na swoje właściwości antyseptyczne preparaty zawierające wyciągi z nasion czarnuszki znalazły zastosowanie w łagodzeniu infekcji górnych dróg oddechowych i przeziębień. Ponadto czarnuszka może być wykorzystywana pomocniczo przez osoby cierpiące na astmę oraz przewlekłą obturacyjną chorobę płuc jako środek ograniczający liczbę zaostrzeń schorzeń dróg oddechowych o podłożu zapalnym.
Dobroczynne działanie czarnuszki siewnej nie ogranicza się tylko do układu oddechowego. Ze względu na zawartość olejku eterycznego oraz substancji o gorzkim smaku wyciągi z tej rośliny poprawiają wydzielanie soków trawiennych, zmniejszają wytwarzanie gazów oraz usprawniają przepływ i produkcję żółci. Właściwości przeciwpasożytnicze pozwalają na stosowanie oleju z czarnuszki w zwalczaniu przywry oraz tasiemca.
Ekstrakty z czarnuszki znalazły również zastosowanie jako środki łagodzące choroby skóry, takie jak trądzik, łuszczyca oraz atopowe zapalenie skóry. Są także składnikami wielu kremów opóźniających pojawianie się zmarszczek.

Poza wymienionymi zastosowaniami olej i wyciągi z nasion czarnuszki siewnej swoją rosnącą popularność zawdzięczają również wpływie na odporność. Niektóre badania wskazują, że olej z czarnuszki może wykazywać właściwości immunostymulujące – zwiększając odporność, a także skracając czas trwania występujących infekcji. Poza tym, szczególnie w ostatnich latach, wzrosła popularność oleju stosowanego zewnętrznie jako kosmetyk.

Nasiona i olej z czarnuszki wprowadzone do codziennej diety mogą ograniczać ryzyko wystąpienia miażdżycy poprzez dobroczynny wpływ na profil lipidowy. Niektóre badania wskazują również na zmniejszenie stężenia glukozy w osoczu podczas regularnej suplementacji.

Czarnuszka siewna była znana już mieszkańcom starożytnego Egiptu. Przekazy pisemne wspominają o szczególnym uwielbieniu oleju z czarnuszki przez faraona Tutanchamona. Starożytny władca został podobno nawet pochowany z kilkoma dzbanami oleju z tej rośliny na wypadek choroby, która mogła go spotkać w życiu pozagrobowym. Popularność rośliny na dworze królewskim była związana również z popytem na preparaty z czarnuszki w niższych warstwach społecznych. Nasiona czarnuszki były cenione także przez mieszkańców Bliskiego Wschodu, bowiem przypisywano im w tych rejonach wręcz magiczne właściwości. Przez wieki właściwości lecznicze czarnuszki uległy jednak stopniowemu zapomnieniu, a roślina zaczęła wieść prym w piekarniach, wędzarniach, a nawet w winiarstwie. Dodatek nasion czarnuszki do produktów spożywczych poprawiał ich smak i zapobiegał rozwojowi grzybów i bakterii. Dopiero w XX wieku ponowne odkrycie jej właściwości leczniczych przywróciło czarnuszkę na piedestał ziołolecznictwa, także w Polsce.

W składzie nasion z czarnuszki występuje olej tłusty stanowiący bogactwo kwasów tłuszczowych, do których zaliczamy kwas linolowy, linolenowy, stearynowy, palmitynowy oraz mirystycynowy i arachidonowy.
W oleju tłoczonym z nasion potwierdzono również obecność witaminy E oraz substancji należących do grupy fitosteroli, takich jak fitosterol i stigmasterol. Poza olejem tłustym w wyciągach z nasion występuje również frakcja olejku eterycznego, którego głównymi składnikami czynnymi są: karwakrol, tymochinon, tymohydrochinon, alfa-pinen, tymol i trans-anetol. W mniejszych ilościach w wyciągach występują flawonoidy – głównie pochodne kwercetyny i kemferolu – oraz saponazydy triterpenowe – melantyna oraz hederakozyd C. Nasiona czarnuszki są również źródłem alkaloidów, do których zaliczamy nigellinę.

Ekstrakty z nasion czarnuszki wykazują działanie antybiotyczne, skutecznie ograniczając rozwój bakterii, grzybów i pasożytów. Działanie przeciwgrzybiczne jest związane z obecnością tymochinonu w składzie olejku eterycznego. Ponadto tymochinon może być również odpowiedzialny za działanie przeciwzapalne, ograniczając powstawanie leukotrienów w wyniku przemian kwasu arachidonowego. Dokładny mechanizm działania przeciwzapalnego polega prawdopodobnie na zahamowaniu aktywności dwóch enzymów – cyklooksygenazy i lipoksygenazy, które biorą udział w powstawaniu czynników prozapalnych.

Wyciągi olejowe z nasion czarnuszki dzięki zawartości nienasyconych kwasów tłuszczowych mogą pozytywnie wpływać na profil lipidowy, zmniejszać stężenie glukozy w osoczu, a ich długotrwała obecność w diecie może przyczynić się do lekkiego obniżenia masy ciała. Ponadto regularne przyjmowanie oleju z czarnuszki może zmniejszać stopień stłuszczenia wątroby oraz poprawiać funkcjonowanie nerek.

Frakcja olejku eterycznego może również wpływać na poprawienie przebiegu chorób przewlekłych, takich jak astma i przewlekła obturacyjna choroba płuc. Podczas długotrwałego stosowania preparatów zawierających wyciągi z czarnuszki obserwowano zmniejszenie objawów alergicznego nieżytu nosa oraz łagodnych schorzeń górnych dróg oddechowych. Ponadto tymochinon i jego pochodna ditymochinon mogą wykazywać działanie przeciwnowotworowe, którego mechanizm opiera się na zahamowaniu syntezy kwasów nukleinowych oraz ograniczeniu procesu angiogenezy w rejonie występowania komórek nowotworowych.

Działanie antyoksydacyjne i przeciwzapalne wyciągów z czarnuszki jest wykorzystywane przez producentów kosmetyków. Ekstrakty z nasion czarnuszki mogą ograniczać występowanie zmian trądzikowych oraz łagodzić zmiany skórne podczas pielęgnacji skóry atopowej. Kremy zawierające ekstrakty z czarnuszki poprawiają elastyczność i ogólną kondycję skóry.

Obecnie jedną z najpopularniejszych form, w której można kupić czarnuszkę, jest tłoczony na zimno olej z jej nasion. Ponadto oprócz oleju na rynku można dostać wiele preparatów zawierających wyciągi ze sproszkowanych nasion czarnuszki, a także nasiona w postaci nieprzetworzonej i kosmetyki zawierające ekstrakty z tej rośliny.

Większość preparatów zawierających wyciągi z czarnuszki należy zażywać w ilości jednej lub dwóch kapsułek dziennie, stosując się do zaleceń producenta.

Czarnuszka występuje również w składzie kosmetyków hamujących wypadanie włosów oraz w kremach przeznaczonych do pielęgnacji skóry problematycznej. Szampony i wcierki z czarnuszką należy stosować w zależności od potrzeb, a po zakończeniu kąpieli dokładnie je spłukać. Z kolei kremy z czarnuszką można stosować nawet kilka razy dziennie.

Olej z czarnuszki można stosować zarówno u dzieci, jak i dorosłych po odpowiednim dostosowaniu dawek. Ze względu na stosowanie różnych dawek oleju z czarnuszki podczas badań nie jest obecnie możliwe ustalenie jednego sposobu dawkowania tego rodzaju preparatów. Podczas suplementacji należy zawsze kierować się bezpieczeństwem i postępować według zaleceń producenta.

Przyjmowanie ekstraktów z czarnuszki podczas jednoczesnego stosowania leków przeciwzakrzepowych, przeciwcukrzycowych oraz leków na nadciśnienie tętnicze nie jest zalecane. Istnieje ryzyko nasilenia działania wymienionych leków podczas stosowania wysokich dawek wyciągów z czarnuszki.

Preparaty zawierające wyciągi z nasion czarnuszki, w tym olej z czarnuszki, są stosunkowo bezpieczne. Podczas ich stosowania może jednak dojść do wystąpienia lekkich zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego, do których zaliczano głównie mdłości i bóle brzucha.

Kobiety w ciąży nie powinny przyjmować wyciągów z czarnuszki ze względu na możliwość pojawienia się skurczów macicy podczas ich długotrwałego stosowania. Sporadyczne wykorzystanie nasion czarnuszki w diecie nie powinno spowodować żadnych negatywnych efektów, jednak w trakcie ciąży warto powstrzymać się od regularnego stosowania, a każde wątpliwości skonsultować ze swoim lekarzem lub położną.