Cedr — do inhalacji i dla urody

Właściwości lecznicze i kosmetyczne drzewa cedrowego zostały odkryte już w czasach starożytnych. Cedrowy olejek eteryczny służył na terenie Egiptu do balsamowania zwłok – stanowił istotny składnik mieszanki do mumifikacji. Olejkiem z drzewa cedrowego nacierano się przed walkami, wierząc, że jego zapach dodaje siły i odwagi. Olejek był używany także do zabiegów pielęgnacyjnych na skórę, ponoć obficie skrapiała się nim sama królowa Kleopatra. Drewno cedrowe służyło natomiast do wznoszenia budowli, w tym słynnej Świątyni Jerozolimskiej króla Salomona. Z drewna cedrowego sporządzano meble, trumny i skrzynie, w których przechowywano tkaniny. Wykorzystywano je ze względu na wytrzymałość i zawartość olejków eterycznych. Charakterystyczny zapach cedru skutecznie odstraszał insekty.

W XIX wieku odkryto antyseptyczne właściwości cedru, głównie olejku otrzymywanego z nadziemnych części drzewa. Olejek jest ekstrahowany masowo metodą destylacji z parą wodną, a sam proces przebiega z dużą wydajnością. Ekstrakcja prowadzi do uzyskania złocistego olejku eterycznego o zapachu określanym jako leśny/drzewny, który bardzo często jest dodawany do perfum oraz produktów kosmetycznych. Olejek cedrowy znajdziemy w składzie maści o statusie produktu leczniczego, która służy do nacierania klatki piersiowej i pleców w razie przeziębienia. W aptece można nabyć pastylki do ssania na gardło, w których wykorzystano przeciwdrobnoustrojowe właściwości olejku eterycznego z drzewa cedrowego. Łagodzą stan zapalny, działają przeciwwirusowo i przeciwbakteryjnie. Olejek cedrowy wspomaga odkrztuszanie śluzu dzięki swoim właściwościom mukolitycznym. Aromaterapia z jego wykorzystaniem udrażnia drogi oddechowe i łagodzi objawy kataru. Olejek po dodaniu do kominków zapachowych i dyfuzorów skutecznie dezynfekuje powietrze. Kąpiele lecznicze z dodatkiem olejku cedrowego działają uspokajająco i relaksacyjnie. Zmniejszają napięcie mięśni i ułatwiają zasypianie. Są polecane dla osób cierpiących na nadmierne napięcie nerwowe, stany lękowe i nerwice wegetatywne. Ponadto dodatek olejku do wanny z letnią wodą sprzyja leczeniu stanów zapalnych dróg moczowo-płciowych. Po rozcieńczeniu w odpowiednim podłożu bazowym olejek cedrowy służy do masaży redukujących napięcie mięśniowe. Ma właściwości drenujące, pomaga w likwidowaniu obrzęków, znosi zastój limfy i zmniejsza widoczność cellulitu. Olejek z drzew cedrowych działa dezynfekująco na skórę, przynosząc korzystne efekty w przypadku cery trądzikowej. Regeneruje skórę i łagodzi jej swędzenie, dlatego może być wykorzystywany przez osoby chorujące na łuszczycę i AZS. Dzięki właściwościom przeciwgrzybiczym zmniejsza łupież i hamuje nadmierne przetłuszczanie się włosów.

Nazwa cedr odnosi się do 4 gatunków drzew należących do rodziny sosnowatych Pinaceae: cedru atlaskiego (Cedrus atlantica), cedru cypryjskiego (Cedrus brevifolia), cedru himalajskiego (Cedrus deodara) oraz cedru libańskiego (Cedrus libani). Naturalnym miejscem występowania cedrów są górskie tereny Afryki Północnej, Bliskiego Wschodu i Azji Zachodniej. Drzewo nie jest mrozoodporne, dlatego jego uprawa w Polsce jako rośliny ozdobnej jest rzadka (np. w donicach). Roślina preferuje dobrze nasłonecznione stanowiska wzrostu i glebę o charakterze piaszczysto-gliniastym, której pH mieści się w zakresie od lekko zasadowego do lekko kwaśnego. Cedry to zimozielone, jednopienne i długowieczne drzewa. W zależności od gatunku mogą dorastać do różnych wysokości, mieć odmienne zabarwienie oraz długość igieł i szyszek, a także różnić się kształtem korony drzewnej.

Cedr atlaski pochodzi z gór Atlas w Afryce. Można go spotkać na terenie Algierii oraz w Maroku. Osiąga imponujące rozmiary, dorastając do 35-40 m wysokości. Średnica jego pnia może wynosić nawet 2 m. Jest pokryty łuszczącą się, bruzdowaną i spękaną korą w czerwono-brązowym kolorze. Cedrus atlantica ma szerokostożkowy kształt korony, który u starszych okazów z czasem staje się spłaszczony i nieregularny. Igły mają kolor zielononiebieski i są zebrane w pęczki po 30-40 sztuk. Ich średnie wymiary wynoszą 15-25 mm długości oraz 1-1,5 mm szerokości. Przekrój igieł jest czworokątny, a wierzchołek ostro zakończony. Na końcach pędów cedru atlaskiego powstają wzniesione szyszki pyłkowe o długości 3-4 cm. Mają kolor różowożółty do bladobrązowego. Szyszki nasienne Cedrus atlantica są jajowate, jasnozielone, wyprostowane i siedzące. Pokrywają je skórzaste łuski. Szyszki nasienne dorastają do 5-8 cm długości i 3-5 cm szerokości. Nasiona gatunku są okazałe (długość 8-13 mm), jajowato-stożkowate, w kolorze brązowym. Są zaopatrzone w szerokie klinowate skrzydło (18-25 mm). W porównaniu z cedrem atlaskim odrębny gatunek Cedrus libani charakteryzuje się dłuższymi szyszkami nasiennymi (8-12 cm) oraz pyłkowymi (do 5 cm). Cedr libański pochodzi z górskich terenów Libanu, Syrii oraz Turcji. Obecnie jest gatunkiem chronionym ze względu na wcześniejszą intensywną eksploatację drzew. Cedr himalajski Cedrus deodara porasta górskie zbocza na terenie Tybetu, Nepalu i Afganistanu. Występuje na wysokościach od 1500 do 3200 m n.p.m. Jedną z cech odróżniających Cedrus deodara od pozostałych gatunków cedrów są zwieszające się gałęzie (te położone niżej często dotykają powierzchni ziemi). Naturalnym miejscem wzrastania endemicznego gatunku Cedrus brevifolia jest Cypr (górski obszar lasu Pafos).

Nazwa cedr wywodzi się od arabskiego słowa kedron, które oznacza moc.

Kora, nasiona oraz igły drzew cedrowych zawierają olejek eteryczny, którego skład może się różnić w zależności od gatunku drzewa i rodzaju surowca poddawanego ekstrakcji. Głównymi substancjami czynnymi olejku pozyskanego z drewna cedrowego są α- i γ-atlanton oraz kadinen, natomiast związki wyizolowane z igieł to α-, β- i γ-himachalen. W szyszkach marokańskiego Cedrus atlantica znaleziono substancje z grupy abietanowych diterpenoidów.

W jednym z doświadczeń analizowano skład chemiczny olejku eterycznego otrzymanego z igieł Cedrus atlantica oraz jego aktywność przeciwbakteryjną wobec bakterii Gram-ujemnych (Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae) i bakterii Gram-dodatnich (Staphylococcus aureus, Enterococcus faecalis, Bacillus sphaericus i Staphylococcus intermedius). W pozyskanym za pomocą metody hydrodestylacji olejku eterycznym zidentyfikowano 31 substancji, m.in. α-pinen (14,85%), himachalen (10,14%), β-himachalen (9,89%), σ-himachalen (7,62%), cis-α-atlanton (6,78%), himachalol (5,26%) i α-himachalen (4,15%), germakren D (3,52%), β-kariofilen (3,14%), kadynen (3,02%), β-pinen (2,35%), humulen (2,30%) i kopaen (2,26%). Olejek działał silnie bakteriobójczo wobec wszystkich badanych szczepów bakteryjnych.

Olejki eteryczne uzyskane z drewna cedru atlaskiego badano pod kątem właściwości przeciwgrzybiczych wobec dwóch patogennych grzybów – Fusarium culmorum i Botrytis cinerea. Olejki pozyskiwano różnymi metodami ekstrakcji (hydrodestylacja, metoda Soxhleta, maceracja i ultradźwięki), co ostatecznie wpływało na ich skład chemiczny i aktywność przeciwdrobnoustrojową. Olejki otrzymane metodą Soxhleta, maceracji i ultradźwięków wykazały istotne działanie hamujące wobec Botrytis cinerea (MIC=1,25 ml/l). Nie zaobserwowano efektu zahamowania wzrostu grzyba Fusarium culmorum.

Przeprowadzono badanie aktywności larwobójczej olejku eterycznego cedru atlaskiego wobec szeroko rozpowszechnionego gatunku komara Culex pipiens. Olejek pozyskano metodą hydrodestylacji z nadziemnych części marokańskiego drzewa. Metodą analizy GC/MS wyodrębniono ponad 25 związków aktywnych, z których największą część stanowiły: α-himachalen (35,34%), β-himachalen (13,62%), γ-himachalen (12,6%), cedrol (10,32%), izocedranol (5,52%) i α-pinen (5,5%). Stężenia letalne olejku LC50 i LC90 wobec larw komarów ustalono na poziomie odpowiednio 782,43 ppm i 1253,93 ppm. W przyszłości stwarza to możliwość opracowania biośrodków przeciwko komarom z wykorzystaniem olejku eterycznego Cedrus atlantica.

Substancje czynne biologicznie zawarte w igłach cedru himalajskiego Cedrus deodara mają właściwości przeciwutleniające, co udowodniono w doświadczeniach in vivo oraz in vitro.

Longipinen wyizolowany z szyszek cedru himalajskiego Cedrus deodara wykazuje właściwości hamujące enzym α-amylazę, który odpowiada za rozkład cukrów złożonych do cukrów prostych.

Grzyby endofityczne żyjące w połączeniu z cedrem himalajskim Cedrus deodara zawierają substancje o działaniu cytotoksycznym. W badaniach wyodrębniono cztery związki hamujące ludzkie linie nowotworowe raka (komórki raka jelita grubego HCT-116, komórki ludzkiego niedrobnokomórkowego raka płuc A-549, monocytyTHP-1 i komórki ludzkiego nowotworu prostaty PC-3). Mechanizm ich działania cytotoksycznego polegał na hamowaniu mikrotubul komórkowych oraz indukcji apoptozy.

Olejek eteryczny, otrzymany metodą hydrodestylacji, z oleożywicy żeńskich szyszek Cedrus libani uprawianego na terenie Turcji analizowano pod kątem składu chemicznego oraz właściwości przeciwdrobnoustrojowych. Uzyskany olejek zawierał około 38,48% monoterpenów, 33,70% diterpenów, 11,77% monoterpenów utlenionych, 4,67% seskwiterpenów oraz 0,33% alkoholi seskwiterpenowych. Jego główne substancje czynne to: α-pinen (24,78%), abieta-7,13-dien (16,67%), abieta-8,11,13-trien (6,85%), manool (5,83%), terpinen-4-ol (3,74%), α-terpineol (3,42%), p-cymen (2,89%) i limonen (2,69%). Olejek skutecznie hamował wzrost badanych bakterii i drożdżaków, a jego aktywność była proporcjonalna do użytego stężenia.

W jednym z eksperymentów analizowano skład chemiczny metanolowego ekstraktu uzyskanego z różnych części endemicznego gatunku cedru cypryjskiego Cedrus brevifolia (olejek z igieł, gałęzi oraz kory drzewa). Zidentyfikowano 36 związków, z których większość stanowiły substancje flawonoidowe. Metanolowy ekstrakt uzyskany z gałęzi cedru działał silnie antybakteryjnie wobec gronkowca złocistego Staphylococcus aureus.

Olejki eteryczne z drzew cedrowych nie powinny być stosowane przez kobiety ciężarne oraz karmiące piersią ze względu na brak danych dotyczących bezpieczeństwa. Nie zaleca się ich również dzieciom poniżej 7 roku życia, astmatykom oraz pacjentom cierpiącym na padaczkę.

Olejki cedrowe dostępne na rynku aptecznym są przeznaczone do stosowania zewnętrznego na skórę oraz w aromaterapii. Można je wykorzystywać do przeprowadzania inhalacji parowej, wkrapiać do dyfuzorów olejkowych bądź kominków zapachowych.

Przed aplikacją olejku cedrowego na skórę konieczne jest jego rozcieńczenie za pomocą oleju bazowego (słonecznikowego, kokosowego, oliwy z oliwek). Do masażu stosuje się średnio 15-20 kropli olejku eterycznego w 50 ml oleju (nośnika). Należy unikać kontaktu olejku cedrowego z oczami.

Olejek cedrowy może służyć do sporządzania kąpieli relaksacyjnych oraz wspomagających leczenie stanów zapalnych dróg moczowych i narządów płciowych (10 kropli do wanny z ciepłą wodą). Długość kąpieli należy stopniowo wydłużać, rozpoczynając od 10- lub 15-minutowych sesji.

Olejki cedrowe powinny być przechowywane w miejscu z ograniczonym dostępem światła.

Przykładowe wykorzystanie olejku z drzewa cedrowego:

• Swędząca skóra głowy: 9 kropli olejku cedrowego dodać do 30 ml nośnika, najlepiej oleju ze słodkich migdałów bądź olejku z dziurawca (uwaga na słońce). Gotową mieszankę nanosić na skórę głowy 2 razy w tygodniu i umyć włosy po 20-30 minutach.
• Jako środek odstraszający owady (mole): umieścić w szafie chusteczkę nasączoną olejkiem cedrowym.
• W razie przeziębienia: zmieszać 3-4 krople olejku cedrowego z 8 kroplami olejku roślinnego ze słodkich migdałów. Gotową mieszanką masować klatkę piersiową i plecy. Można nanosić również na podeszwy stóp. Czas kuracji wynosi 5-7 dni.

Olejki eteryczne uzyskane z drzew cedrowych mogą wywołać reakcje alergiczne o charakterze miejscowym bądź uogólnionym.

Ze względu na możliwość podrażnienia skóry przed nałożeniem olejku cedrowego wskazane jest jego rozcieńczenie z olejem bazowym. Przed pierwszym użyciem należy wykonać test na wystąpienie reakcji alergicznej (kropla olejku naniesiona np. na okolice zgięcia w łokciu).

Inhalacje z użyciem olejku cedrowego mogą w rzadkich przypadkach wywołać niebezpieczny skurcz oskrzeli.