Aloes drzewiasty — roślina lecznicza na domowym parapecie

Surowcem aloesu drzewiastego Aloe arborescens są liście, z których pozyskiwany jest sok aloesowy, po wysuszeniu określany jako alona bądź żel aloesowy (liście wymagają wówczas wcześniejszego spreparowania). Oba preparaty posiadają odmienne właściwości i zastosowanie.

Alona zawiera glikozydy antranoidowe, które działają przeczyszczająco. Żel oraz miazga z liści wykazują działanie immunomodulujące. Są to tzw. modyfikatory odpowiedzi biologicznej BMR (Biological Response Modifiers). Ze świeżych liści aloesu uzyskuje się wyciągi wodne służące do produkcji preparatów odpornościowych.

W Polsce zarejestrowane są leki z wodnym wyciągiem z liści aloesu drzewiastego w formie płynu doustnego (ampułki) oraz syropu. Leki te mogą być stosowane profilaktycznie w okresach zwiększonej zapadalności na choroby wirusowe i bakteryjne dróg oddechowych oraz do łagodzenia objawów już istniejącej infekcji. Ponadto wykazano ich działanie pobudzające na apetyt.

Miazgę liściową aloesu drzewiastego tradycyjnie nakłada się na skórę w miejscach drobnych zranień i poparzeń. Działa ona przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i lekko przeciwbólowo. Już w czasach starożytnych stosowano ją na nadwyrężone mięśnie, przy rwie kulszowej i w chorobach stawów. Ludy afrykańskie sadzą roślinę w przydomowych ogrodach, gdzie stanowi pierwszą pomoc w przypadku skaleczeń, oparzeń, pęknięć skóry, ukąszeń owadów i owrzodzeń.

Obecnie na rynku dostępne są kremy odżywcze, przeciwzmarszczkowe i dla cery podrażnionej, w których wykorzystuje się regenerujące naskórek działanie Aloe arborescens. Roślina stanowi składnik aktywny żeli przeznaczonych na skórę powiek i pod oczy oraz kremów ochronnych z filtrami przeciwsłonecznymi SPF.

Pielęgnacyjne właściwości aloesu w starożytnym Egipcie wykorzystywano do urządzania kosmetycznych kąpieli z dodatkiem soku ze świeżych liści oraz do tworzenia pudrów do twarzy z wysuszonego surowca. Sok z Aloe arborescens tradycyjnie wykorzystuje się w dolegliwościach bólowych żołądka, ponieważ hamuje uwalnianie kwasu solnego oraz pepsyny.

Nazwa aloesu pochodzi od hebrajskiego słowa alloeh, które oznacza gorzki. Sok z liści aloesu charakteryzuje się bowiem gorzkim smakiem. Określenie gatunkowe arborescens wynika z pokroju byliny (drewnopodobny, drzewiasty). Nazwa angielska krantz aloe ma swoje korzenie w miejscu występowania rośliny. Porasta ona skaliste zbocza (krantz – urwisko).

Aloes drzewiasty (łac. Aloe arborescens) to krzewiasta bylina występująca naturalnie w Afryce Południowej oraz na terenie Półwyspu Arabskiego. Preferuje klimat ciepły i wilgotny, porasta często stanowiska skaliste rejonów górskich do wysokości 2000 m n.p.m. W Polsce może być uprawiana w warunkach szklarniowych bądź jako domowa roślina ozdobna. Osiąga wówczas dużo mniejsze rozmiary niż w swoim środowisku naturalnym.

Aloes drzewiasty posiada sztywną, z czasem drewniejącą łodygę, która w sprzyjających warunkach dorasta do 4-5 metrów wysokości. Sukulent charakteryzuje się występowaniem grubych, mięsistych liści ułożonych skrętolegle na łodydze. Mają łukowaty kształt, szarozielony kolor i ostre brzegi pokryte luźno ułożonymi, jasnymi kolcami. Na powierzchni liści widoczny jest woskowaty nalot. Liście w większości składają się z wody (około 98%).

Kwiaty Aloe arborescens tworzą okazałe nierozgałęzione kwiatostany o wielkości do 40 cm. Kwiatostany mają kolor ciemnopomarańczowy, rzadziej czerwony bądź żółty. Wyrastają w liczbie od dwóch do kilku sztuk z jednej rozety. Wydzielą duże ilości nektaru oraz silną woń. W warunkach domowych kwitnienie rośliny ma miejsce stosunkowo rzadko.

Liście aloesu drzewiastego są źródłem wielu witamin i minerałów. W miąższu surowca znajdują się witaminy z grupy B, kwas askorbinowy, kwas foliowy oraz składniki mineralne, takie jak żelazo, wapń, magnez, potas czy mangan.
Ponadto w liściach stwierdzono obecność kwasu salicylowego, antrachinonów, fitosteroli, saponin i enzymów (m.in. karboksypeptydaza, cyklooksygenaza, amylaza).

Za działanie na układ odpornościowy odpowiadają przede wszystkim polisacharydy, głównie acemannan (w mniejszym stopniu betamannan, glukomannan, arabinogalaktan, aloeryd), oraz glikoproteiny. Mechanizm immunomodulującego działania wyciągów wodnych z Aloe arborescens nie został do końca poznany. Wiadomo, że roślina wspiera reakcje odporności komórkowej oraz humoralnej organizmu. Najprawdopodobniej glikoproteiny (lektyna S-1 i lektyna P-2) oraz polisacharydy liści aktywują komórki układu odpornościowego, takie jak limfocyty B, limfocyty T, makrofagi, granulocyty obojętnochłonne i białka układu dopełniacza C-3. Pod wpływem surowca pobudzone zostaje wytwarzanie limfocytów B i T, a produkcja immunoglobulin przez komórki plazmatyczne zwiększa się. Aktywacja komórek żernych najprawdopodobniej zachodzi pod wpływem aktywacji receptorów mannozowych, co pobudza uwalnianie syntazy NO makrofagów. Nasila to reakcje fagocytarne i umożliwia pochłonięcie większej ilości patogenów oraz uszkodzonych komórek. Glikoproteina (lektyna P-2) reaguje z α2-makroglobulinami. Prowadzi to do aktywacji komponentu C-3 dopełniacza i stymulacji limfocytów B. Nasilony zostaje ich podział oraz wytwarzanie przeciwciał.

Pod wpływem aloesu drzewiastego zmniejszona zostaje reakcja oskrzeli na histaminę. Wyciąg wodny z aloesu zmniejsza także wytwarzanie cytokin stanu zapalnego. Badania in vitro udowodniły zahamowanie uwalniania interleukiny-6, interleukiny-1 (IL-1β), czynnika martwicy nowotworów TNF-α, histaminy i bradykininy oraz eikozanoidów (prostaglandyny, prostacykliny, leukotreiny). Badania wykazały, że wyciągi wodne z liści aloesu drzewiastego pobudzają układ odpornościowy (niemal 3-krotny wzrost odporności na reinfekcje) i wydłużają odstępy czasowe pomiędzy kolejnymi zachorowaniami (nieżyt nosa, zapalenie błony śluzowej nosa i gardła, ostre zapalenie oskrzeli). Wyciąg podawany w trakcie infekcji zmniejsza objawy stanu zapalnego, takie jak kaszel, katar czy gorączka, oraz skraca czas ich trwania. Badania w grupie dzieci (wiek 3-16 lat) potwierdziły działanie pobudzające na apetyt pod wpływem doustnego przyjmowania wodnych wyciągów z aloesu drzewiastego Aloe arborescens.

W badaniach in vitro wyciągi z liści aloesu drzewiastego działały przeciwbakteryjnie wobec Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes, Streptococcus pneumoniae, Streptococcus anginosus, Klebsiella pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, Pseudomonas aeruginosa oraz przeciwgrzybiczo na drożdżaki Candida albicans. Ponadto wykazano skuteczność wyciągów wobec wirusa grypy typu A (H1N1 i H3N2), wirusa grypy typu B (Yamagatal i Beiying), rinowirusa (HRV 14), wirusa Coxsackie (CA9), wirusa paragrypy (Para 3) i wirusa RSV (respiratory syncytial virus).

W Polsce dostępny jest płyn doustny zawierający wyciąg płynny ze świeżych liści aloesu drzewiastego. Występuje w postaci ampułek o pojemności 1 ml. Dawkowanie dla osób dorosłych w infekcjach dróg oddechowych to 1 ampułka raz na dobę bądź raz na dwa dni. W przypadku dzieci powyżej 5 roku życia i młodzieży zwykle stosowana dawka to 0,5 ml (pół ampułki) codziennie lub co dwa dni.

Leku nie stosuje się w sposób ciągły, wskazana jest kuracja trwająca 10-20 dni. W razie potrzeby można ją powtórzyć po 4 tygodniach. Preparatu z wodnym wyciągiem z Aloe arborescens nie stosuje się u kobiet ciężarnych i karmiących piersią ze względu na brak badań w zakresie bezpieczeństwa. Ponadto jest przeciwwskazany przy chorobach układowych, takich jak białaczka, kolagenozy, gruźlica, choroby rozrostowe i z autoagresji.

Wyciąg płynny ze świeżych liści aloesu drzewiastego występuje także w postaci leczniczego syropu przeznaczonego do profilaktyki i leczenia infekcji górnych dróg oddechowych oraz przy braku łaknienia. Dawkowanie w razie infekcji oraz w profilaktyce infekcji: 2 razy dziennie 5 ml dla dzieci w wieku 3-6 lat i 3 razy dziennie 5 ml dla dzieci powyżej 7 roku życia, młodzieży i osób dorosłych. W celu wzmocnienia odporności kurację można powtórzyć po dwóch tygodniach.

W przypadku braku apetytu zwykle stosowana dawka to 1 łyżeczka syropu (5 ml) 15 minut przed głównym posiłkiem, raz dziennie. Po 14 dniach należy skonsultować się z lekarzem w celu ustalenia dalszego postępowania. Leku nie stosuje się w czasie chemioterapii nowotworowej. Względne przeciwwskazania dla syropu to szereg chorób o podłożu autoimmunologicznym (m.in. stwardnienie rozsiane, cukrzyca
insulinozależna, reumatoidalne zapalenie stawów), skłonność do występowania uczuleń u pacjenta oraz zwiększone stężenie immunoglobulin we krwi.

Leków zawierających wyciąg płynny z aloesu drzewiastego nie stosuje się bezpośrednio po szczepieniach ochronnych ze względu na jego działanie immunomodulujące. Należy odczekać minimum 14 dni.

Przeciwwskazane jest jednoczesne przyjmowanie leków z aloesem drzewiastym i środków immunosupresyjnych.

Nie należy zażywać leków z Aloe arborescens w celu stymulacji apetytu u osób przechodzących chemioterapię.

Zarejestrowane skutki uboczne dla leków zawierających wyciąg płynny z liści aloesu drzewiastego Aloe arborescens to reakcje alergiczne oraz zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego. W literaturze nie opisano skutków przedawkowania.