Dlaczego warto się szczepić?

Szczepienia są jednym z najważniejszych osiągnięć medycyny, które przyczyniły się do znacznego zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów spowodowanych chorobami zakaźnymi. W dobie rozwijających się teorii spiskowych i dezinformacji warto zrozumieć, czym są szczepienia, jak działają i dlaczego są niezbędne dla zdrowia.

1. Szczepienie – czym jest i na czym polega?
2. Jak działają szczepienia?
3. Mechanizmy odporności – jak organizm walczy z wirusami i bakteriami?
4. Jakie są rodzaje szczepionek?
5. Kalendarz szczepień – co to jest? Jakie szczepienia są obowiązkowe i zalecane?
6. Kwalifikacja do szczepień – bezpieczne budowanie odporności, przeciwwskazania
7. Dlaczego warto się szczepić? Zalety

Szczepienie – czym jest i na czym polega?

Szczepienie to procedura medyczna polegająca na podaniu pacjentowi preparatu biologicznego, czyli szczepionki, która powoduje w sposób kontrolowany uzyskiwanie odporności na określone choroby zarówno bakteryjne, jak i wirusowe.

Szczepionka zawiera jeden lub kilka antygenów, czyli substancji obcych dla organizmu, które wywołują odpowiedź immunologiczną. Mogą również zawierać informację genetyczną, na podstawie której swoisty antygen zostanie wytworzony w komórkach organizmu. Antygeny uzyskiwane są najczęściej z żywych lub zabitych (atenuowanych) drobnoustrojów, oczyszczonych fragmentów patogenów lub produktów metabolizmu komórek bakteryjnych.

W skład szczepionki wchodzą również stabilizatory, konserwanty oraz dodatki wzmacniające i przyspieszające pojawienie się odporności. Wszystkie substancje pomocnicze mają za zadanie zwiększać bezpieczeństwo i skuteczność szczepienia.

Jak działają szczepienia?

Szczepionki działają poprzez naśladowanie infekcji. Gdy szczepionka zostaje wprowadzona do organizmu, układ odpornościowy rozpoznaje antygeny jako obce i zaczyna produkować przeciwciała oraz komórki pamięci immunologicznej. Dzięki temu, jeśli osoba zaszczepiona zetknie się później z prawdziwym patogenem, jej układ odpornościowy będzie już przygotowany do szybkiej i skutecznej obrony.

Odpowiedź immunologiczna (tu humoralna) po podaniu szczepionki nazywana jest pierwotną i rozwija się od kilku do kilkunastu dni. Przy udziale limfocytów B i T tworzy się grudka chłonna, powstają przeciwciała i komórki pamięci B. Odpowiedź pierwotna wygasa po kilku tygodniach, ale pozostają długo żyjące komórki pamięci B. To one przy powtórnym zetknięciu się z tym samym antygenem uruchamiają wtórną reakcję odpornościową – dużo szybszą i silniejszą niż pierwotna.

Mechanizmy odporności – jak organizm walczy z wirusami i bakteriami?

Mechanizmy, które chronią organizm przed zakażeniami, możemy podzielić na trzy linie obronne:

• Bariery tworzone przez skórę i błony śluzowe, np. nabłonek w nosie jako filtr, kaszel jako odruch obronny, transport rzęskowy i śluz w drogach oddechowych.
• Odporność wrodzona, nieswoista – działa przeciwko wielu różnym patogenom w podobny sposób. Zaliczamy do niej komórki fagocytujące (neutrofile, makrofagi) oraz różne białka i substancje chemiczne obecne w krwi i tkankach, które uczestniczą np. w tworzeniu stanu zapalnego.
• Odporność nabyta, znana również jako adaptacyjna, jest specyficzna i pamięciowa. Oznacza to, że układ odpornościowy potrafi „zapamiętać” patogeny, z którymi miał kontakt, i reagować na nie szybciej i skuteczniej przy kolejnych ekspozycjach.

Jakie są rodzaje szczepionek?

Istnieje kilka rodzajów szczepionek, które różnią się sposobem, w jaki dostarczają antygeny do organizmu:

• Szczepionki żywe atenuowane: zawierają osłabione patogeny, które nie są w stanie wywołać choroby, ale stymulują silną odpowiedź immunologiczną (np. szczepionka MMR przeciwko odrze, śwince i różyczce). Odporność po żywych szczepionkach przypomina naturalną (jak po chorobie) i trwa długo. Zwykle wystarcza podanie 1-2 dawek. Ich podanie może być przeciwwskazane u osób z wrodzonymi, ciężkimi niedoborami odporności, białaczkami czy AIDS, gdyż mogą wywołać ciężkie odczyny poszczepienne.
• Szczepionki inaktywowane: zawierają zabite patogeny lub ich fragmenty, które nie mogą się namnażać, ale wywołują odpowiedź immunologiczną (np. szczepionka przeciwko poliomyelitis). Nie mogą wywołać choroby zakaźnej, przed którą chronią. Zazwyczaj pełne uodpornienie wymaga przyjęcia kilku dawek, a podanie pierwszej dawki może nie dawać odporności.
• Szczepionki podjednostkowe: zawierają tylko fragmenty patogenów (antygeny), co zmniejsza ryzyko działań niepożądanych (np. szczepionka przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego – HPV).
• Szczepionki mRNA: zawierają fragmenty mRNA patogenu, które kodują białka antygenowe. Komórki organizmu produkują te białka, co stymuluje odpowiedź immunologiczną (np. niektóre szczepionki przeciwko COVID-19).
• Szczepionki wektorowe: wykorzystują wirusy wektorowe, które wprowadzają geny kodujące antygeny patogenu do komórek organizmu.

Ze względu na skład antygenowy szczepionki dzielimy na:

• Monowalentne: zawierają antygeny jednego typu drobnoustroju (np. toksoid błoniczy, toksoid tężcowy).
• Poliwalentne: zawierają antygeny różnych typów tego samego drobnoustroju, uodparniają przeciw kilku typom drobnoustroju wywołującym jedną chorobę (np. polio 1, 2, 3).
• Skojarzone: zawierają antygeny różnych drobnoustrojów, uodparniają jednocześnie przeciw kilku chorobom zakaźnym (np. szczepionka przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi).

Kalendarz szczepień – co to jest? Jakie szczepienia są obowiązkowe i zalecane?

Kalendarz szczepień to harmonogram, który określa, kiedy i jakie szczepienia powinny być podane w różnych okresach życia człowieka. W Polsce kalendarz szczepień jest ustalany przez Ministerstwo Zdrowia i obejmuje szczepienia obowiązkowe oraz zalecane.

Szczepienia obowiązkowe są finansowane przez państwo i obejmują m.in.:

• BCG (przeciwko gruźlicy),
• DTP (przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi),
• Polio (przeciwko poliomyelitis),
• MMR (przeciwko odrze, śwince i różyczce),
• HBV (przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B).

Szczepienia zalecane, takie jak przeciwko:

• grypie,
• meningokokom,
• rotawirusom,
• wirusowi HPV,

są równie istotne, ale najczęściej nie są refundowane przez NFZ, a decyzja o ich wykonaniu należy do pacjenta lub opiekunów prawnych.

Dlaczego ze szczepieniami nie warto czekać do ostatniej chwili?

Biorąc pod uwagę mechanizm działania szczepionek, należy podkreślić, aby wytworzyła się odporność na chorobę zakaźną, warto szczepić się wcześniej, np. przeciw grypie szczepmy się jesienią, przed rozpoczęciem okresu zwiększonej zachorowalności na tę chorobę, który przypada na miesiące zimowe. W przypadku szczepienia przeciw grypie odporność pojawia się już po około dwóch tygodniach i daje ochronę na cały rok.

Ponadto, bardzo ważne jest pamiętanie, że szczepiąc się, chronimy też innych w tzw. mechanizmie odporności zbiorowej zwanej również odpornością zbiorowiskową, populacyjną, stadną lub grupową. Próg odporności zbiorowiskowej jest definiowany jako „odsetek osób uodpornionych w populacji, po osiągnięciu którego liczba nowych zakażonych zaczyna się zmniejszać, zwykle wymaga 90-95% populacji odpornej". Obecność w grupie osób uodpornionych przeciwko danej chorobie zakaźnej, która przenosi się z człowieka na człowieka (jednak nie dotyczy takich schorzeń jak tężec, kleszczowe zapalenie mózgu i wścieklizna), zmniejsza prawdopodobieństwo zachorowania na tę chorobę również osób nieuodpornionych. Im więcej w grupie osób zaszczepionych, tym większa jest odporność zbiorowa.

Według danych WHO (Światowa Organizacja Zdrowia), dzięki szczepieniom znacznie zmniejszają się koszty leczenia chorób oraz udaje się zapobiegać rocznie około 2-3 milionom zgonów z powodu chorób zakaźnych. Jest to szczególnie istotne, jeśli mówimy o dzieciach, których odporność jest wyjątkowo wrażliwa i „dopiero się buduje". Do tej grupy należą także osoby, które z indywidualnych przyczyn nie mogą poddać się szczepieniu lub ich odporność nie jest na optymalnym poziomie.

Kwalifikacja do szczepień – bezpieczne budowanie odporności, przeciwwskazania

Przed wykonaniem szczepienia każdy pacjent musi przejść kwalifikację, która obejmuje ocenę stanu zdrowia oraz ewentualnych przeciwwskazań do szczepienia.

Kwalifikację przeprowadza lekarz, który poddaje ocenie:

1. czy pacjent jest zdrowy w dniu szczepienia,
2. czy nie ma objawów ostrej choroby infekcyjnej,
3. czy nie ma przeciwwskazań wynikających z historii medycznej pacjenta (np. alergii na składniki szczepionki (częsta jest alergia na albuminę jaja kurzego, która jest składnikiem szczepionek), chorób autoimmunologicznych).

Przeciwwskazania do szczepień dzielone są pod względem siły na względne (można szczepić z ostrożnością) i bezwzględne (nie można szczepić) oraz pod względem czasu trwania na stałe (np. jeśli po jednej dawce wystąpiła anafilaksja) i czasowe (np. w okresie ciąży i leczenia immunosupresyjnego).

W niektórych przypadkach szczepienie może być odroczone lub zmodyfikowane, aby zapewnić maksymalne bezpieczeństwo pacjenta.

Bezpieczeństwo szczepień ma również zapewnić proces rejestracji szczepionek. Każda szczepionka przechodzi rygorystyczne testy kliniczne, zanim zostanie dopuszczona do użytku.

Proces ten obejmuje kilka faz badań, które oceniają:

• skuteczność – czy szczepionka skutecznie chroni przed chorobą,
• bezpieczeństwo – czy szczepionka nie wywołuje poważnych działań niepożądanych.
• immunogenność – jak silną odpowiedź immunologiczną wywołuje szczepionka.

Co więcej, po wprowadzeniu szczepionki na rynek jej bezpieczeństwo jest nadal monitorowane przez systemy nadzoru farmakologicznego, które zbierają i analizują dane dotyczące działań niepożądanych.

Dlaczego warto się szczepić? Zalety

Dzięki szczepieniom możemy zapobiegać epidemiom, chronić osoby najbardziej narażone na ciężki przebieg chorób i dążyć do całkowitego wyeliminowania niektórych patogenów. Szczepionki nie wywołują chorób, lecz im zapobiegają, a prawdziwe przeciwwskazania są niezwykle rzadkie. Szczepienia wykorzystują naturalne mechanizmy odporności w sposób kontrolowany. Są bezpieczne. Niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) mogą się pojawić, ale te poważne występują skrajnie rzadko. Nieszczepienie natomiast naraża na bardzo ciężki przebieg choroby zakaźnej zagrażającej zdrowiu i życiu. Ważne jest, aby być świadomym korzyści płynących ze szczepień, opierać swoje decyzje na rzetelnych źródłach informacji i ufać naukowo udowodnionym metodom ochrony zdrowia.