NOP – czym jest niepożądany odczyn poszczepienny? Kiedy może wystąpić NOP i jak go rozpoznać?

NOP (niepożądany odczyn poszczepienny) to gwałtowna reakcja organizmu występująca po podaniu szczepionki, która zdarza się ze średnią częstością 1:10000 podanych dawek. Niepożądane odczyny poszczepienne dzieli się na łagodne, objawiające się podwyższoną temperaturą ciała i zaczerwienieniem miejsca wkłucia, poważne, obejmujące gorączkę czy obrzęk kończyny oraz ciężkie, zagrażające życiu, takie jak wstrząs anafilaktyczny. Jak postępować w przypadku wystąpienia NOP?

NOP – co to jest? 

NOP, czyli niepożądany odczyn poszczepienny, jest definiowany jako każdy objaw medyczny związany czasowo z podaniem szczepionki, pojawiający się w odstępie do 4 tygodni od iniekcji, a w przypadku szczepionki BCG (przeciwgruźliczej) nawet do 12 miesięcy od podania preparatu. Zgodnie z tą definicją, NOP może wynikać z działania szczepionki lub błędów w jej podaniu, ale też z koincydencji objawów lub chorób współistniejących, np. w przypadku gorączki w trakcie ząbkowania lub rozwijającej się infekcji, która w momencie szczepienia była w fazie wylęgania. 

NOP – rodzaje niepożądanych odczynów poszczepiennych 

Niepożądane odczyny poszczepienne można podzielić ze względu na nasilenie objawów na: 

• ciężkie – zagrażają życiu, wymagają hospitalizacji i mogą wiązać się z trwałym uszczerbkiem na zdrowiu lub śmiercią np. wstrząs anafilaktyczny,
• poważne – wiążą się z dużym nasileniem objawów, ale nie zagrażają życiu, 
• łagodne – występuje wówczas umiarkowana gorączka, miejscowy obrzęk i zaczerwienienie.

Ze względu na częstość występowania wyróżnia się odczyny: bardzo częste (>1/10), częste (>1/100), umiarkowanie częste (>1/1000) oraz rzadkie (>1/10 000). 

Kiedy może pojawić się niepożądany odczyn poszczepienny? Niepożądany odczyn poszczepienny może wystąpić do 4 tygodni od iniekcji, a w przypadku szczepionki BCG ten okres jest wydłużony do 12 miesięcy. 

NOP – objawy. Jak rozpoznać niepożądany odczyn poszczepienny? 

Do najczęstszych objawów poszczepiennych należy gorączka – zazwyczaj umiarkowana do 39°C, ustępująca po lekach przeciwgorączkowych. Gorączka sama w sobie predysponuje do wystąpienia drgawek gorączkowych – przy szczepieniu DTPw występują one z częstością 1 na 2 250 podanych dawek szczepionki. 

Bardzo często NOP może objawiać się jako miejscowy obrzęk i zaczerwienienie z towarzyszącym zwiększonym uciepleniem w miejscu wkłucia. Jest on częstszy po szczepionkach zabitych, u niemowląt, a także w przypadku kilku iniekcji w trakcie jednej wizyty. Czasami może wystąpić ropień. 

Inne łagodne niepożądane odczyny poszczepienne to m.in. wymioty, biegunka, niepokój, drażliwość. Nieukojony płacz (trwający co najmniej 3 godziny) częściej występuje po szczepionce DTP pełnokomórkowej, rzadziej acelularnej – podobnie ma się sytuacja z zespołem hipertoniczno-hipotonicznym (1 na 1750 przypadków), kiedy to dziecko blednie, staje się wiotkie i nie reaguje na bodźce zewnętrzne (głos mamy, łaskotanie w stópki itp.). Obie te reakcje nie powodują jednak trwałych uszkodzeń mózgu. 

Ciężkie odczyny, takie jak wstrząs czy posocznica występują bardzo rzadko. Częstość reakcji anafilaktycznych po szczepionce szacowana jest na około 1 przypadek na milion. Reakcja alergiczna występuje częściej w odpowiedzi na składniki, będące „dodatkami” szczepionki, np. białko jaja kurzego (MMR, wścieklizna, grypa), żelatynę (MMR, DTP, VZV Zoster) czy neomycynę (MMR, IPV, grypa, VZV Zoster). 

NOP po szczepionce DTP

Drgawki po DTP występują zazwyczaj do 72 godzin, najczęściej w 1 dobie, zespół hipertoniczno-hiporeaktywny może pojawić się w ciągu 24 godzin, nieukojony płacz, najczęściej po DTPw, występuje zazwyczaj w 1 dobie. 

NOP po szczepionce MMR

Jeśli chodzi o szczepionkę MMR, to gorączka i wysypka pojawiają się najczęściej po 7-10 dniach od podania, drgawki między 8 a 14 dniem, zapalenie ślinianek (obrzęk w okolicy żuchwy, nadmierne ślinienie, ból przy jedzeniu kwaśnych rzeczy) w 3 tygodniu od iniekcji, natomiast małopłytkowość – od 15 do 30 dni po iniekcji. 

NOP po szczepionce BCG

Szczepionkę BCG standardowo podaje się śródskórnie w 1/3 górnej części lewego ramienia – po podaniu tworzy się niewielki pęcherzyk, który wchłania się po kilku minutach. Po 2-3 tygodniu w tym miejscu tworzy się naciek z ropnym pęcherzykiem, który po pęknięciu tworzy się kilkumilimetrowe owrzodzenie gojące się około 3-4 miesiące, pozostawiające bliznę. Jest to odczyn poszczepienny, czyli nadmierna i naturalna odpowiedź organizmu na szczepionkę. Jeśli u niemowlęcia owrzodzenie jest większe niż 10 mm, a u starszego dziecka większe niż 20 mm i w miejscu wkłucia tworzy się ropień, albo niegojąca się zmiana, może być to spowodowane niepoprawnym podaniem szczepionki podskórnie. Rzadko występują uogólnione NOPy, jak zapalenie kości i szpiku – zazwyczaj w przebiegu pierwotnych niedoborów odporności. 

NOP po szczepieniu przeciw gruźlicy może mieć także postać powiększonych węzłów chłonnych nadobojczykowych i pachowych po stronie lewej.  Jeśli stwierdza się objawy chełbotania (przelewania się treści płynnej jamy brzusznej między palcami), a węzły chłonne są > 4 cm i towarzyszy im gorączka, to rodzic powinien niezwłocznie zgłosić się do lekarza. 

NOP – co robić, gdy wystąpi niepożądany odczyn poszczepienny? 

W przypadku łagodnych NOPów wskazana jest obserwacja dziecka i łagodzenie objawów. Można zastosować leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe – paracetamol (lek pierwszego rzutu), ibuprofen, a także kompresy chłodzące. Skuteczne mogą być też okłady z sody oczyszczonej (stosuje się 1 łyżeczkę sody na 1/2 szklankę wody), octowinianu glinu lub maść z mentolem bądź dimetyndenem na obrzęknięta kończynę. Jeśli gorączce towarzyszą inne niepokojące objawy, to dziecko powinien zbadać lekarz. 

W przypadku owrzodzenia po szczepionce BCG ważna jest odpowiednia pielęgnacja – nie należy wyciskać zmiany, naklejać plastra, przekłuwać pęcherzyka, odkażać. Jeśli zmiana wygląda niepokojąco, to warto, aby obejrzał to lekarz. Czasami może dojść na nadkażenia skóry i wtedy konieczne może być pobranie wymazu, włączenie antybiotyku i odkażanie np. oktenidyną. Przy pokrzywce, wysypce alergicznej podaje się leki przeciwhistaminowe. W przypadku bardziej nasilonych objawów wskazana jest hospitalizacja (np. ryzyko odwodnienia u młodszych dzieci w przypadku przedłużającej się, wysokiej gorączki, nieustępującej po lekach przeciwgorączkowych; w przypadku ropnia konieczność interwencji chirurgicznej, dożylnej antybiotykoterapii u niemowląt). Bezwzględnej i natychmiastowej pomocy lekarskiej wymagają stany zagrażające życiu (wstrząs anafilaktyczny, posocznica, zapalenie kości i szpiku po BCG). 

NOP – gdzie należy zgłosić wystąpienie niepożądanego odczynu poszczepiennego? 

Zasady zgłaszania niepożądanych odczynów poszczepiennych są regulowane prawnie, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 21 grudnia 2010 roku. Zgłoszenia podejrzenia NOPu do odpowiedniego Powiatowego Inspektoratu Sanepidu dokonuje lekarz, najlepiej w ciągu 24 godzin. Dalej zgłoszenie trafia do Zakładu Epidemiologii NIZP-PZH, gdzie ocenia się, czy dana sytuacja miała faktyczny związek ze szczepieniem.

NOP – czy przy kolejnym szczepieniu można go uniknąć? 

W przypadku jednej ze szczepionek przeciwko meningokokom serogrupy B wykazano zmniejszenie częstości występowaniu gorączki po podaniu przed szczepieniem paracetamolu, bez wpływu na jej skuteczność immunogenną (brak jest badań dotyczących ibuprofenu). Można także rozważyć podanie jej oddzielnie z innymi szczepionkami. W Polsce nie ma wytycznych zalecających podawanie profilaktyczne leków przeciwgorączkowych przed innymi szczepionkami, wyjątek mogą stanowić dzieci z drgawkami gorączkowymi w wywiadzie, szczególnie w przypadku DTP i MMR. 

Jeśli u dziecka wystąpiły niepożądane odczyny po szczepionce pełnokomórkowej DTP, tj. drgawki bezgorączkowe, gorączkowe, przewlekający się nieukojony płacz, zespół hypotoniczno-hyporeaktywny, wysoka gorączka, można rozważyć zastosowanie szczepionki acelularnej. 

W celu ograniczenia liczby iniekcji na jednej wizycie szczepiennej, nie zaleca się rozdzielania szczepień refundowanych przez NFZ (zmniejsza to szansę na realizację szczepień w terminie). Można natomiast zamiast nich zastosować te wysoce skojarzone. Poza tym ich zaletą jest także mniejsza ilość adiuwantów, co zmniejsza ryzyko reakcji alergicznej. Dobrym zwyczajem jest przystawienie do piersi dziecka karmionego naturalnie w momencie szczepienia lub podanie niemowlęciu doustnie stężonego roztworu sacharozy lub glukozy – w ten sposób zmniejszają się doznania bólowe u dziecka.