Zapalenie oskrzeli – przyczyny, objawy, leczenie, powikłania u dzieci i u dorosłych

Zapalenie oskrzeli – charakterystyka schorzenia

Zapalenie oskrzeli to jeden z najczęstszych powodów zgłaszania się dzieci i dorosłych do lekarza pierwszego kontaktu, szczególnie w sezonie jesienno-zimowym. Schorzenie charakteryzuje się zapaleniem błony śluzowej w dolnych drogach oddechowych, a dokładnie oskrzelach. Szczególną postacią jest zapalenie drobnych oskrzelików, występujące najczęściej u dzieci poniżej 2. roku życia, wywoływane głównie przez wirusy: RSV oraz RV i wiążące się z silną obturacją i dusznością. 

Ze względu na czas trwania infekcji zapalenie oskrzeli dzieli się na trzy grupy:

1. Ostre zapalenie oskrzeli – trwa do ok. 3 tygodni. Najczęściej wywoływane jest przez wirusy. 
2. Podostre zapalenie oskrzeli – trwa 3-8 tygodni i może być spowodowane nadreaktywnością oskrzeli po infekcji lub np. zakażeniem krztuścem.
3. Przewlekłe zapalenie oskrzeli – definiuje się je jako występowanie produktywnego kaszlu przez minimum 3 miesiące w ciągu ostatnich 2 lat. Jego pojawianiu się sprzyja dym tytoniowy, zanieczyszczenia powietrza, choroby przewlekłe płuc, niedobory odporności.

Zapalenie oskrzeli – przyczyny

Wirusowe zapalenie oskrzeli – około 90% ostrych zapaleń oskrzeli – ma etiologię wirusową. Najczęściej są to: wirus RSV (respiratory syncytia virus), rynowirusy, adenowirusy, wirusy grypy i para grypy, koronawirusy, ludzki bokawirus. Jeżeli zapalenie przedłuża się, a oczyszczanie oskrzeli z zalegającego śluzu jest nieefektywne, to może dojść do nadkażenia wtórnego florą bakteryjną.

Bakteryjne zapalenie oskrzeli – u około 10% chorych zapalenie oskrzeli ma pierwotną przyczynę bakteryjną (Mycoplasma pn, Bordetella pertussis, Chlamydophila pn). 

Zapalenie oskrzeli – objawy

Pierwszy etap infekcji to tzw. faza suchego zapalenia (obturacyjno-naczyniowa), objawy, które się wówczas pojawiają to:

• suchy, męczący kaszel, 
• surowiczy katar, 
• może im towarzyszyć gorączka, 
• złe samopoczucie, 
• bóle mięśniowe, 
• ból gardła, 
• u młodszych dzieci także bóle brzucha, luźne stolce. 

Faza suchego zapalenia trwa średnio 3-4 dni. Potem pojawia się kaszel produktywny (mokry), katar gęstnieje – małe dzieci, które mają problem z odkrztuszaniem i odpluwaniem połykają duże ilości śluzu, co prowokuje wymioty. Jest to faza sekrecyjna – zwiększa się ilość wydzieliny w drogach oddechowych. Sprzyja to występowaniu obturacji oskrzeli – ograniczeniu drożności oskrzeli, co może objawiać się świstami, uczuciem duszności, widocznym wysiłkiem w trakcie oddychania, u niemowląt wciąganiem międzyżebrzy i przyczepów przepony, chrapliwym oddechem, gorszym łaknieniem (częstsze przerwy w jedzeniu i wydłużenie czasu karmienia, zjadanie mniejszych porcji, spadek masy ciała). Starsze dzieci mogą zgłaszać ból za mostkiem w trakcie oddychania. 

Osłuchowo nad polami płucnymi lekarz stwierdza symetryczne, rozsiane zmiany, jak: zaostrzony szmer pęcherzykowy, furczenia, rzężenia grubobańkowe, świsty (przy obturacji). Zmiany te zmniejszają się po kaszlu. Trzecia faza może wystąpić, jeśli dojdzie do nadkażenia bakteryjnego – stan ogólny ulega pogorszeniu, występuje wysoka gorączka.

Zapalenie oskrzeli – rozpoznanie

Zapalenie oskrzeli rozpoznaje się na podstawie wywiadu i obrazu klinicznego. Dodatkowe badania laboratoryjne i obrazowe (np. RTG klatki piersiowej), w zależności od stanu pacjenta, zleca lekarz w przypadku wątpliwości, co do etiologii zakażenia lub w celu różnicowania, np. z zapaleniem płuc. 

Zapalenie oskrzeli – leczenie

Ostre zapalenie oskrzeli ustępuje najczęściej samoistnie przy sprawnych mechanizmach oczyszczania dróg oddechowych (aparat rzęskowy, odruch kaszlowy). Leczenie jest zazwyczaj wyłącznie objawowe – ważne jest odpowiednie nawodnienie pacjenta, stosuje się leki przeciwgorączkowe, inhalacje z soli fizjologicznej lub kwasu hialuronowego, czasami mukolityki (ambroksol, karbocysteina, erdosteina). Leków wykrztuśnych nie stosuje się przed snem, najpóźniej należy je zażyć w godzinach popołudniowych. 

Jeśli występuje kaszel suchy, nieproduktywny, a jest bardzo męczący i zaburza sen dziecka, to można zastosować leki przeciwkaszlowe (lewodropropizyna, a także miód – u dzieci powyżej 1. roku życia, prawoślaz). W przypadku kaszlu produktywnego leki te są przeciwwskazane! 

W sytuacji nasilonego kataru i dużej obturacji nosa można zastosować sól morską do nosa, leki obkurczające błonę śluzową (np. oksymetazolina, ksylometazolina – powyżej 3 miesiąca życia, maksymalnie 5-7 dni; u niemowląt tylko w postaci kropli). U chorych z obturacją oskrzeli konieczne jest włączenie leków rozszerzających – βmimetyków (salbutamol), przeciwcholinergicznych (bromek ipratropium). 

Zapalenie oskrzeli a astma

U dzieci z nawracającymi, powtarzającymi się zapaleniami oskrzeli z towarzyszącą obturacją należy podejrzewać astmę oskrzelową. U starszych dzieci i dorosłych można wykonać badanie spirometryczne (w tym z próbą odwracalności obturacji oskrzeli), które mogą być pomocne w przypadku rozpoznania astmy.

Natomiast w przypadku młodszych dzieci, niezdolnych do odpowiedniej współpracy z przeprowadzającym badanie spirometryczne, przydatne mogą być ankiety określające ryzyko astmy lub włączenie sterydów wziewnych w celach diagnostycznych. 

Zapalenie oskrzeli – powikłania

Zapalenie oskrzeli ma zazwyczaj łagodny, umiarkowany przebieg i rzadko dochodzi do powikłań (obturacji dróg oddechowych, zapalenia płuc). Najczęstszym ostrym powikłaniem zapalenia oskrzelików u małych dzieci jest niewydolność oddechowa. Ze względu na anatomię dróg oddechowych i ograniczone zdolności kompensacyjne organizmu ta grupa wiekowa jest szczególnie podatna na obturację dróg oddechowych.

Istnieją doniesienia, że zakażenie wirusem RSV i RV zwiększają ryzyko wystąpienia astmy w przyszłości. Zakażenie krztuścem jest szczególnie niebezpieczne w przypadku osób starszych, noworodków i dzieci nieszczepionych. Silny, męczący kaszel może wiązać się z powikłaniami neurologicznymi (krwawienia śródczaszkowe, drgawki, encefalopatia), przepuklinami, nietrzymaniem moczu lub wypadaniem odbytnicy.