Foliany – właściwości i źródła folacyny i kwasu foliowego

Foliany, do których należy kwas foliowy, wywierają wielokierunkowe działanie biologiczne. Jest ono kluczowe dla właściwego funkcjonowania organizmu, ponieważ związki te biorą udział m.in. w wytwarzaniu kwasów nukleinowych i aminokwasów. Foliany są niezbędne dla prawidłowego działania układu nerwowego, krwiotwórczego oraz krążenia, dlatego jego prawidłowe uzupełnienie, a w przypadku obniżonego poziomu – suplementacja, jest tak ważna dla utrzymania zdrowia. Ponadto niedobór folianów w organizmie może spowodować wystąpienie ciężkich chorób, takich jak anemia megaloblastyczna, hiperhomocysteinemia, a nawet nowotwory. Zbyt niski poziom folianów jest niebezpieczny zwłaszcza w okresie  ciąży. U ciężarnych z niedoborem tych związków może dojść do poronień, a w organizmie rozwijającego się płodu mogą wystąpić wady cewy nerwowej oraz upośledzenie dziecka.  Dlatego suplementacja folianów i utrzymanie ich prawidłowego poziomu w organizmie jest niezbędna dla kobiet w okresie ciąży, dla prawidłowego rozwoju płodu.

Co to są foliany?

Foliany stanowią dużą grupę związków kluczowych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, które należy dostarczać wraz z pożywieniem. Zalicza się do nich m.in. kwas foliowy zbudowany z kwasu p-aminobenzoesowego, kwasu glutaminowego i zasady pterydynowej. Substancje należące do folianów różnią się stopniem utlenowania pierścienia pterydyny oraz liczbą reszt kwasu glutaminowego.

W organizmie człowieka aktywną biologicznie formą folianów jest kwas tetrahydrofoliowy, którego pochodne biorą udział w licznych przemianach biochemicznych, pełniąc funkcję koenzymów. W ten sposób foliany uczestniczą w podziale komórek (syntezie kwasów nukleinowych), wytwarzaniu białek, aminokwasów. Ponadto są niezbędne w procesach wytwarzania otoczki  mielinowej budującej komórki nerwowe. Dodatkowo zmniejszają ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej u płodu.

Źródła folianów

Kwas foliowy jedynie w niewielkim stopniu jest syntetyzowany przez bakterie jelitowe, dlatego musi być dostarczany z zewnątrz wraz z pożywieniem. Foliany występują zarówno w produktach pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego. Jednak głównym ich źródłem są warzywa. Największa zawartość folianów występuje w surowych lub krótko gotowanych warzywach liściastych (szpinak, sałata, szpinak), brokułach, brukselce. Znaczne ilości folianów występują w strączkach (groch, fasola, soja), drożdżach oraz warzywach i owocach (pietruszka, jarmuż, papryka, kiwi, maliny, pomarańcze). W produktach pochodzenia zwierzęcego bogate w foliany są podroby, a zwłaszcza wątróbka. Źródłem folianów jest także mąka pszenna, orzechy arachidowe i laskowe oraz pieczywo pszenne i żytnie.

W Polsce kwasem foliowym wzbogacane są produkty żywnościowe, które mogą utracić go w czasie przetwarzania technologicznego,  np. płatki zbożowe oraz soki warzywne i owocowe. Nie zmienia do faktu, że zwiększone zapotrzebowanie na kwas foliowy w poszczególnych grupach pacjentów wymaga dodatkowej suplementacji zgodnie z wytycznymi specjalistów.

Niedobór folianów – przyczyny, objawy

Zbyt niski poziom folianów w organizmie daje szereg objawów zewnętrznych, które można łatwo zaobserwować. 

Objawy niedoboru kwasu foliowego:

• nadmierna bladość skóry,
• stany zapalne w obrębie języka i warg,
• zaczerwienienie oraz owrzodzenie języka,
• gwałtowne oraz przedwczesne siwienie włosów.

Objawy neurologiczne niedoboru kwasu foliowego:

• zaburzenia koncentracji,
• nadmierne zmęczenie,
• problemy z zasypianiem i snem,
• uczucie niepokoju i lęku,
• depresja,
• drażliwość,
• pogorszenie samopoczucia.

W najcięższych przypadkach niedobór folianów może doprowadzić do: wad cewy nerwowej u płodu, niedokrwistości megaloblastycznej, zwiększenia poziomu homocysteiny (co w połączeniu z niedoborem witaminy B6 i kobalaminy, czyli witaminy B12 u osoby dorosłej może doprowadzić do rozwoju miażdżycy), a nawet do nowotworów. Jeśli ciężarna nie ma odpowiedniego poziomu folianów, wówczas u rozwijającego się nowo poczętego dziecka mogą wystąpić zaburzenia rozwoju układu nerwowego, które mogą prowadzić do rozszczepienia kręgosłupa, przepukliny mózgu i rdzenia kręgowego oraz bezmózgowia.

Ponadto, warto dodać, że wyniki niektórych badań naukowych potwierdzają, że niedobór folianów przyczynia się do rozwoju choroby Alzhaimera.

Nadmiar folianów – objawy

Zbyt duża ilość folianów dostarczanych do organizmu, np. w formie suplementów kwasu foliowego  i jego pochodnych (spożywanie powyżej 15 mg na dobę, jeśli brak jest stwierdzonych niedoborów), prowadząca do zwiększonego poziomu tych związków w organizmie, nie wywołuje zazwyczaj poważnych działań niepożądanych i nie powoduje efektu toksycznego. Niekiedy mogą wystąpić objawy alergiczne, takie jak odczyny skórne oraz łagodne zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego i układu nerwowego, a także szkodliwe kryształy folacyny w moczu.

Istnieją również przypuszczenia, że nadmiar folianów może prowadzić do hipermetylacji DNA, co może spowodować inaktywację genów supresorowych, odpowiedzialnych za prawidłową kontrolą podziałów komórkowych.

Co suplementować z folianami, a co ogranicza ich przyswajalność?

Foliany są wrażliwe na działanie podwyższonej temperatury, światła, a także pH środowiska. W trakcie przechowywania żywności bogatej w kwas foliowy i jego pochodne, związki te ulegają procesowi utleniania do form słabiej przyswajalnych. Podczas gotowania oraz przetwarzania folianów następuje znaczna ich utrata, przy czym strata zawartości początkowej może sięgać 40–70%. Dlatego produkty będące źródłem folianów, jak owoce i warzywa najlepiej przechowywać w niskiej temperaturze, w zaciemnionym miejscu. Dodatkowo najkorzystniej spożywać je na surowo lub po łagodnej obróbce termicznej, np. gotowaniu na parze. Wchłanianie kwasu foliowego i jego pochodnych może poprawić jednoczesna podaż źródeł witamin z grupy B oraz witaminy C. Z kolei zmniejszenie wchłaniania folianów mogą spowodować alkohol lub hormonalne środki antykoncepcyjne. Zalecane dzienne spożycie folianów to 400 µg.