Chemioterapia – co to jest, na czym polega i kiedy jest konieczna?

Chemioterapia budzi lęk u większości pacjentów, u których zdiagnozowano nowotwór. Często strach wynika z niewystarczającej wiedzy. Chemioterapia to jedna z podstawowych metod leczenia chorób onkologicznych. Czym jest dokładnie i na czym polega?

Co to jest chemioterapia?

Podstawowym zastosowaniem chemioterapii jest leczenie chorób nowotworowych, chociaż znajduje ona także zastosowanie w leczeniu zakażeń. Przykładem tego są sulfonamidy stosowane w postaci kropel do oczu.

Jak działa chemioterapia?

Odpowiadając na pytanie, na czym polega chemioterapia, trzeba powiedzieć, czym jest komórka nowotworowa. Jest to taka komórka, która pokonała bariery immunologiczne organizmu i jest zdolna do szybkich i licznych podziałów komórkowych. Takie dzielenie komórki sprawia, że nowotwory szybko rosną i mogą dawać liczne przerzuty.

Cytostatyk, czyli lek stosowany w chemioterapii, wprowadzony do organizmu ma za zadanie zniszczyć szybko dzielące się komórki. Niestety, oprócz komórek nowotworowych oddziałuje także na zdrowe komórki, które ulegają szybkim podziałom. Znajdziemy je w przewodzie pokarmowym (w kosmkach jelitowych), w naskórku czy w komórkach szpiku kostnego. Wiąże się to z licznymi działaniami niepożądanymi, na jakie cierpią chorzy onkologicznie.

Wyróżnić możemy następujące mechanizmy działania leków cytostatycznych:

• Leki alkilujące – wytwarzają wiązania chemiczne z cząsteczkami DNA. Podstawienie cząsteczki wodoru rodnikiem alkilowym doprowadza do zahamowania podziałów komórkowych. Związki te mogą także hamować działanie enzymów odpowiedzialnych za naprawę DNA. Przykładem takiego leku jest cisplatyna.
   
• Inhibitory mitozy – leki, które sprawiają, że dochodzi do niszczenia  mikrotubul, czyli cząsteczek odpowiedzialnych za podział komórki. Zaliczamy do nich alkaloidy Vinca, jak np. winkrystyna. Inne leki z grupy prowadzą do nadmiernej stabilizacji mikrotubul, co utrudnia wiele procesów komórkowych i prowadzi ostatecznie do zahamowania podziałów komórkowych. Wliczamy tutaj grupę taksanów.
   
• Inhibitory topoizomerazy – to enzymy potrzebne do replikacji DNA. Zablokowane enzymy nie są w stanie pełnić swojej funkcji i dochodzi do zatrzymania podziału komórkowego. Do takich inhibitorów zaliczamy irynotekan czy etopozyd.
   
• Antymetabolity – związki, które zaburzają prawidłowy szlak metaboliczny. Podstawiają się za naturalny metabolit i zatrzymują tym samym cały szlak metaboliczny, uniemożliwiając podział i funkcjonowanie komórki. Przykładem jest metotreksat czy gemcytabina.
   
• Antybiotyki cytostatyczne – to takie leki, których mechanizm działania polega na przecięciu nici DNA (bleomycyna) bądź zaburzeniu struktury DNA (antracykliny).

Jakie są rodzaje chemioterapii?

Wszystko zależy od tego, czy chemioterapia jest jedyną opcją leczenia, czy jest skojarzona z innymi metodami. Ważne jest także, na jakim etapie leczenia stosujemy terapię onkologiczną.

Jeżeli chemioterapia to jedyna opcja leczenia i jej celem jest całkowite pozbycie się zmian nowotworowych, mówimy o chemioterapii radykalnej. Często jednak mamy do czynienia z łączeniem chemioterapii z innymi metodami leczniczymi jak chirurgia, hormonoterapia czy radioterapia. U chorego z dużą masą guza nienadającego się do operacji pacjenta poddaje się chemioterapii neoadjuwantowej. Jej celem jest zmniejszenie masy nowotworowej do takiego stopnia, że możliwa staje się operacja chirurgiczna.

Chemioterapia przeprowadzana po zabiegu chirurgicznym nazywana jest adjuwantową. Ma ona na celu zniszczenie mikroprzerzutów, co poprawia wyleczalność chorego i zmniejsza ryzyko wznowy.

U pacjentów w zaawansowanym stadium choroby, z odległymi przerzutami, u których nie jest możliwe całkowite wyleczenie, wdrażane jest leczenie onkologiczne, zwane paliatywnym. Ma ono na celu zmniejszenie dolegliwości, poprawę jakości życia oraz jego wydłużenie.

 Jak podajemy chemioterapię?

To, jak działa chemioterapia, uzależnione jest od drogi jej podania. Podstawowym sposobem podania chemioterapeutyków jest droga dożylna. Często wymagany jest stały dostęp do dużych naczyń żylnych. Uzyskujemy go za pomocą tzw. cewników centralnych zakładanych do żyły szyjnej wewnętrznej, podobojczykowej lub – rzadko – do żyły udowej. Dużym ułatwieniem dla chorych są porty naczyniowe. Wszczepiane są pod skórę i umożliwiają wielokrotne podawanie leków. Prostą metodą podania leków jest droga doustna. Niestety, chemioterapeutyki mogą w ten sposób nie wchłaniać się wystarczająco, a towarzyszące często podawaniu leków nudności i wymioty utrudniają ich przyjmowanie. Droga dotętnicza wykorzystywana jest wyłącznie w leczeniu miejscowym. Cytostatyk, czyli lek chemioterapeutyczny podaje się do tętnicy zasilającej dany nowotwór. Chemioterapia dootrzewnowa to taka, która umożliwia uzyskanie większego stężenia leków w nowotworze niż po podaniu dożylnym. W tym typie chemioterapii lek podaje się bezpośrednio do jamy otrzewnowej. Ostatnią znaną metodą jest droga dokanałowa – lek dostarcza się bezpośrednio do płynu mózgowo-rdzeniowego.

Jakie są skutki chemioterapii?

Związki cytostatyczne, te stosowane w chemioterapii, działają na szybko dzielące się komórki. Niestety, nie zabijają wybiórczo tylko komórek nowotworowych, ale niszczą też te prawidłowe. Działania niepożądane związane są właśnie z niszczeniem zdrowych komórek. Uszkadzane są kosmki jelitowe w przewodzie pokarmowym, co prowadzi do biegunek, zaburzeń wchłaniania czy zapalenia błony śluzowej przewodu pokarmowego. Niszczone są mieszki włosowe, co charakteryzuje znane wszystkim wypadanie włosów. Utrata owłosienia może być częściowa lub całkowita. Pojawia się około trzeciego tygodnia od rozpoczęcia leczenia onkologicznego. Ponadto dochodzi do zahamowania czynności szpiku kostnego. Zmniejszeniu ulega także liczba białych krwinek, co prowadzi do tzw. leukopenii. Układ odpornościowy staje się niewydolny, a chory staje się bardziej podatny na zakażenia. Obniża się liczba erytrocytów, co skutkuje osłabieniem organizmu i bladą skórą. Zmniejsza się ilość płytek krwi, co prowadzi do zaburzeń jej krzepliwości. Uszkadzane są także keratynocyty, czyli komórki dzielące się w naskórku. Powoduje to, że skóra staje się sucha i nadmiernie zrogowaciała. Uciążliwym objawem są nudności i wymioty pojawiające się już od pierwszego dnia leczenia onkologicznego.

Kiedy chemioterapia jest konieczna?

Leczenie chemiczne podawane pacjentowi to ogromne obciążenie dla jego organizmu. Nie każdy kwalifikuje się do takiej terapii. Chory musi być w dość dobrym stanie ogólnym.

Potrzebne jest oczywiście potwierdzenie nowotworu u chorego. Uzyskuje się je wyłącznie za pomocą badania histopatologicznego. Najczęściej materiał uzyskuje się dzięki biopsji guza lub węzła chłonnego. Należy pamiętać, że sposób leczenia zależy od umiejscowienia danego nowotworu, jego stopnia zaawansowania, histopatologii, profilu molekularnego i preferencji chorego. Nie każdy guz leczy się chemioterapią. Przy niektórych łagodnych guzach mózgu wystarczy operacja. Możliwa jest także radiochirurgia za pomocą noża Gamma. Tutaj zmiana musi być niewielka i położona z dala od tzw. narządów krytycznych, jak pień mózgu czy gałka oczna. Wiele zmian na skórze leczyć można skutecznie dzięki chirurgii. Decyzja co do formy leczenia jest zawsze podejmowana z uwzględnieniem indywidualnego podejścia do pacjenta.