Berberys indyjski – właściwości, zastosowanie, dawkowanie i skutki uboczne

Berberys indyjski (Berberis aristata) od wieków zajmuje istotne miejsce w tradycyjnych systemach leczniczych Azji, w tym w Ajurwedzie oraz systemie Unani. Surowcem zielarskim są głównie korzeń, kora łodygi oraz owoce rośliny. Roślina, naturalnie występująca na terenach Himalajów, była od dawna wykorzystywana przez lokalne społeczności jako środek na różnorodne dolegliwości, m.in.:

• gorączkę i infekcje wirusowe górnych dróg oddechowych,

• zakażenia układu moczowego i kamicę nerkową,

• stany zapalne wątroby i kamicę żółciową,

• problemy trawienne i zaburzenia apetytu,

• schorzenia skórne (trądzik, łuszczyca, trudno gojące się rany, egzemy),

• infekcje oczu (jako płukanka antyseptyczna).

Na bazie korzenia oraz dolnej części łodygi przygotowuje się pastę zwaną Rasaut, stosowaną zewnętrznie w leczeniu owrzodzeń, hemoroidów, aft, czyraków i innych zmian skórnych, a także doustnie – jako tonik oczyszczający wątrobę i krew oraz lek przeciwgorączkowy. Owoce w formie świeżej podaje się dzieciom w celu łagodzenia zaparć.

Nowoczesne zastosowania i właściwości farmakologiczne

Współczesna fitoterapia potwierdza wiele tradycyjnych zastosowań Berberis aristata. Obecnie surowiec ten zyskuje popularność również w Europie, w tym w Polsce. W aptekach dostępne są suplementy diety zawierające ekstrakty z korzenia lub kory berberysu indyjskiego, najczęściej standaryzowane na zawartość berberyny – głównego alkaloidu izochinolinowego o szerokim spektrum działania farmakologicznego.

Wpływ na metabolizm i gospodarkę lipidowo-węglowodanową

Berberyna wykazuje udokumentowane działanie:

• hipoglikemiczne – obniża poziom glukozy we krwi na czczo,

• zmniejsza insulinooporność i hiperinsulinemię,

• hipolipemiczne – redukuje poziom cholesterolu całkowitego, LDL oraz trójglicerydów,

• odchudzające – wspomaga redukcję masy ciała.

Dzięki tym właściwościom berberys indyjski stanowi wsparcie terapeutyczne u osób z zespołem metabolicznym, cukrzycą typu 2, PCOS (zespołem policystycznych jajników) oraz zaburzeniami gospodarki lipidowej.

Działanie ochronne na nerki i wątrobę

W badaniach przedklinicznych wykazano, że ekstrakty z Berberis aristata obniżają markery nefropatii cukrzycowej, działając ochronnie na miąższ nerek. Dodatkowo, berberys działa hepatoprotekcyjnie – chroni komórki wątroby przed uszkodzeniem wywołanym przez toksyny (np. paracetamol, CCl₄).

Właściwości przeciwzapalne, przeciwdrobnoustrojowe i immunomodulujące

Berberys wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe, co sprawia, że jest skuteczny w leczeniu zatrucia pokarmowego, biegunek i infekcji sezonowych. Suplementacja w okresie jesienno-zimowym może wspomagać odporność, łagodzić kaszel i zmniejszać objawy astmatyczne.

Potencjał przeciwnowotworowy

Alkaloidy izochinolinowe zawarte w berberysie, w tym berberyna, wykazują działanie cytotoksyczne wobec komórek nowotworowych, m.in. linii raka jelita grubego i piersi. Mechanizm ten wiąże się m.in. z obecną w cząsteczce strukturą protoberberynową, która wpływa na apoptozę i cykl komórkowy.

Wpływ neuroprotekcyjny i regulacja neuroprzekaźników

Berberyna ma zdolność przenikania przez barierę krew–mózg i wykazuje właściwości neuroochronne. Może wspierać terapię zaburzeń neurodegeneracyjnych i psychiatrycznych, takich jak: depresja, stany lękowe, schizofrenia.

Działanie to wynika m.in. z wpływu na poziomy biogennych amin – dopaminy, serotoniny i noradrenaliny w ośrodkowym układzie nerwowym.

Zastosowanie kulinarne

W Azji z owoców Berberis aristata przygotowuje się dżemy, konfitury i soki, które oprócz walorów smakowych, posiadają działanie łagodnie przeczyszczające i przeciwzapalne.

Berberys indyjski (Berberis aristata) to wiecznie zielony, ciernisty krzew należący do rodziny berberysowatych (Berberidaceae). Roślina znana jest również pod nazwami: kurkuma drzewiasta, berberys ostry czy lokalnie – kilmora. Naturalnie występuje w regionie Himalajów, skąd rozprzestrzeniła się na inne obszary południowej Azji – m.in. do Indii, Nepalu, Bhutanu i Sri Lanki.

Berberys indyjski preferuje gleby gliniaste o podwyższonej wilgotności i miejsca lekko zacienione, jednak wykazuje dużą tolerancję na niekorzystne warunki siedliskowe – może rosnąć także w glebach piaszczystych i ubogich w wodę. W środowisku naturalnym spotykany jest na wysokościach od 1800 do 3000 m n.p.m., gdzie porasta zbocza górskie. Miejscowa ludność często wykorzystuje ten kolczasty krzew jako naturalne ogrodzenie wokół pól uprawnych i domostw.

Charakterystyka botaniczna

Wzrost i pokrój
Berberys indyjski osiąga zwykle wysokość 2–3 metrów, rzadziej do 4 metrów. Jego łodygi są wąskie, bladożółto-brązowe, z krótkimi międzywęźlami (ok. 4 cm). Na pędach znajdują się pojedyncze, skierowane ku górze kolce o długości 1–1,5 cm.

Liście
Liście są niewielkie, o długości 4–8 cm i szerokości 2–3 cm, osadzone na krótkich ogonkach (4–8 mm). Górna powierzchnia liści ma kolor ciemnozielony i jest skórzasta, natomiast dolna – jaśniejsza. Blaszka liściowa ma odwrotnie jajowaty, eliptyczny kształt, z klinowatą podstawą i ostrym lub tępym wierzchołkiem. Brzeg liścia jest ząbkowany, a na powierzchni widoczne są 4–7 par żyłek bocznych. Liście występują w grupach po 4–5 sztuk w jednym węźle.

Kwiaty
Okres kwitnienia przypada na marzec–kwiecień. Kwiaty są obupłciowe, zebrane w groniaste kwiatostany typu racemozowego, zawierające od 5 do 25 kwiatów. Pojedyncze kwiaty mają średnicę 10–14 mm, a długość szypułek wynosi 5–10 mm. Przylistki są lancetowate lub jajowate. Korona składa się z 6 płatków ułożonych w dwóch okółkach. Pręciki (androecjum) mają długość 5–6 mm, a słupek (gynoecium) składa się z podłużnej zalążni z 2–3 zalążkami, krótkiej szyjki i znamienia o szerokości ok. 1,5 mm.

Owoce
Owocowanie następuje w maju i czerwcu. Owoce to drobne, jaskrawoczerwone jagody o średnicy około 1,5 cm (nie mm, jak błędnie podano wcześniej), błyszczące, zawierające kilka nasion. Jagody mają orzeźwiający, kwaśny smak i są jadalne.

Skład chemiczny

Berberys indyjski zawiera szereg alkaloidów izochinolinowych klasy protoberberyn, do których należą m.in.: berberyna, berbamina, oksykantyna, epiberberyna, palmatyna, dehydrokarolina, jatroryzyna, kolumbamina, karachina, dihydrokarachina, taksimalina, oksyberberyna oraz aromolina. Ponadto, z rośliny wyizolowano związki takie jak pakistanina, 1-O-metylopakistanina, chlorek pseudopalmatyny i chlorek pseudoberberyny.

Właściwości przeciwzapalne

Berberys indyjski wykazuje silne działanie przeciwzapalne, co czyni go cennym surowcem w kontekście wspomagania terapii chorób przewlekłych o podłożu zapalnym, takich jak: reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty, astma oraz nieswoiste zapalenia jelit. Za efekt ten odpowiadają głównie alkaloidy izochinolinowe (berberyna, palmatyna, berbamina), które hamują produkcję cytokin prozapalnych i wpływają na szlaki komórkowe związane z procesem zapalnym. W badaniach na zwierzętach zaobserwowano redukcję obrzęku oraz działanie przeciwbólowe. Wodne ekstrakty z rośliny blokowały mediatory wczesnej (histamina, bradykinina, serotonina) i późniejszej fazy zapalenia (prostaglandyny). Odwary z korzenia mogą być stosowane jako dodatki do kąpieli regeneracyjnych oraz okładów na obolałe stawy i mięśnie.

Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Berberis aristata wykazuje szerokie spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego – przeciwbakteryjnego, przeciwwirusowego i przeciwgrzybiczego. Składniki aktywne rośliny to m.in. alkaloidy, flawonoidy, fenole, sterole, terpeny, saponiny i garbniki. Głównym czynnym związkiem o działaniu antyseptycznym jest berberyna. Hamuje ona wzrost patogenów takich jak: Staphylococcus aureus, Streptococcus epidermidis, Streptococcus mutans, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Bacillus cereus.

Co istotne, berberys może działać synergistycznie z antybiotykami (gentamycyna, tetracyklina, bacytracyna), zwiększając ich skuteczność. Suplementacja rośliny wspiera również prawidłowy skład mikrobioty jelitowej, co wzmacnia odporność organizmu.

Zastosowanie dermatologiczne

Ze względu na właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne, berberys indyjski znajduje zastosowanie w leczeniu trądziku oraz schorzeń dermatologicznych związanych z nadkażeniem skóry. Etanolowy ekstrakt z łodygi rośliny hamuje rozwój Propionibacterium acnes, Staphylococcus epidermidis i grzybów z rodzaju Malassezia, odpowiedzialnych za łojotokowe zapalenie skóry, łupież pstry czy zapalenie mieszków włosowych. Roślina może być wykorzystana w produkcji dermokosmetyków do skóry trądzikowej i przetłuszczającej się, a także jako naturalny tonik (napar) do przemywania twarzy lub suplement doustny wspomagający terapię.

Działanie przeciwwirusowe

Berberys indyjski wykazuje aktywność wobec wielu wirusów, w tym: wirusa opryszczki pospolitej, ludzkiego wirusa cytomegalii (CMV), adenowirusów, rotawirusów.

Choć mechanizmy działania przeciwwirusowego nie są jeszcze w pełni poznane, dotychczasowe badania potwierdzają potencjał rośliny w tym zakresie. Suplementacja może być wskazana u osób z nawracającymi infekcjami układu oddechowego, moczowego oraz opryszczką.

Działanie przeciwgrzybicze

Berberyna – główny alkaloid obecny w korzeniach, kłączach i korze – uszkadza błony komórkowe grzybów, zmienia ich integralność mitochondrialną oraz zaburza syntezę ergosterolu. W badaniach potwierdzono jej skuteczność wobec patogenów takich jak: Aspergillus niger, Cladosporium, Rhizoctonia, Alternaria, Trichoderma, Penicillium, Curvularia, Paecilomyces, Rhizopus.

Berberyna skutecznie zwalczała także szczepy oporne na flukonazol.

Hepatoprotekcja

Związki czynne Berberis aristata chronią wątrobę przed uszkodzeniami wywołanymi przez toksyny, takie jak paracetamol czy tetrachlorek węgla. Roślina przeciwdziała stłuszczeniu wątroby, wspiera trawienie i może być korzystna dla osób długotrwale przyjmujących leki. Może wspomóc także terapię osób z nadwagą, otyłością oraz problemami metabolicznymi.

Działanie przeciwcukrzycowe i hipolipemiczne

Berberys indyjski reguluje gospodarkę węglowodanową i lipidową. W badaniach obniżał poziom glukozy na czczo, zwiększał wrażliwość komórek na insulinę, chronił komórki trzustki przed uszkodzeniem.

Mechanizmy działania obejmują hamowanie syntezy glukozy w wątrobie, zmniejszenie wchłaniania cukrów w jelitach oraz poprawę profilu lipidowego. Efekty działania porównywalne były z metforminą. Substancje takie jak berbamina, berberyna, berberubina i oksykantyna obniżają poziom LDL i trójglicerydów, a podnoszą HDL. Roślina działa przeciwmiażdżycowo – wpływa na elastyczność naczyń, działa antyproliferacyjnie oraz moduluje parametry krzepnięcia (wydłużony czas trombinowy, obniżony poziom fibrynogenu).  

Dawkowanie i postaci suplementów

Obecnie brakuje jednoznacznych danych klinicznych dotyczących skutecznych i bezpiecznych dawek dziennych berberysu indyjskiego (Berberis aristata) u ludzi. Najczęściej stosuje się suplementy diety standaryzowane na zawartość berberyny – głównego alkaloidu rośliny. Produkty te dostępne są w postaci tabletek, kapsułek, kropli, proszku lub herbatek ziołowych. Przyjmuje się, że efektywna dzienna dawka berberyny dla osoby dorosłej powinna wynosić od 400 mg do 1500 mg (0,4–1,5 g), podzielona na 2–3 porcje w ciągu dnia.

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Ze względów bezpieczeństwa nie zaleca się stosowania preparatów z berberysu indyjskiego w okresie ciąży i laktacji. Badania wykazały, że berberyna przenika przez łożysko i może kumulować się w organizmie płodu, potencjalnie prowadząc do uszkodzeń narządowych. Istnieją doniesienia o możliwości wywołania kernicterus (żółtaczki jąder podkorowych mózgu), co czyni suplementację berberysu niewskazaną u kobiet w ciąży.

Z uwagi na brak wystarczających badań dotyczących bezpieczeństwa, dzieci i młodzież nie powinny przyjmować suplementów zawierających Berberis aristata. Wyjątkiem są tradycyjne praktyki medyczne – lokalna ludność w niektórych regionach stosuje owoce berberysu indyjskiego u dzieci jako łagodny środek przeczyszczający w przypadku zaparć. Zastosowanie to nie zostało jednak potwierdzone współczesnymi badaniami klinicznymi.

Zastosowanie zewnętrzne i etnomedycyna

W medycynie tradycyjnej berberys indyjski wykorzystywany jest również do użytku zewnętrznego:

• Napary z kory rośliny stosowane są do przemywania podrażnionych spojówek, trudno gojących się ran, a także w łagodzeniu dolegliwości takich jak hemoroidy.

• Z rośliny pozyskuje się również tradycyjny preparat zwany rasaut. Otrzymuje się go poprzez gotowanie kory korzenia i dolnych partii łodygi w wodzie, a następnie odparowanie wywaru do postaci gęstej pasty. Finalny produkt miesza się z masłem i ałunem lub alternatywnie z opium i sokiem z limonki. Tak przygotowany rasaut stosowany jest zewnętrznie – m.in. do aplikacji na powieki, zmiany skórne i inne obszary objęte stanem zapalnym.

1. Interakcje z lekami przeciwcukrzycowymi i hipoglikemia

Substancje czynne zawarte w berberysie indyjskim, zwłaszcza berberyna, wykazują zdolność do obniżania poziomu glukozy we krwi. W związku z tym, osoby stosujące leki przeciwcukrzycowe (np. metforminę, pochodne sulfonylomocznika, insulinę) powinny zachować szczególną ostrożność, gdyż połączenie to może mieć efekt synergistyczny i prowadzić do hipoglikemii (nadmiernego spadku cukru we krwi).

Zaobserwowano, że berberyna może zwiększać stężenie metforminy we krwi, zwłaszcza gdy jest przyjmowana około 2 godziny przed lekiem. Mechanizm ten wynika prawdopodobnie z hamowania aktywności transporterów OCT1 i OCT2 (organiczne transportery kationów), które odpowiadają za transport metforminy w wątrobie i nerkach.

Podobna ostrożność zalecana jest w przypadku łączenia berberysu indyjskiego z roślinami o działaniu  przeciwcukrzycowym, takimi jak: morwa biała (Morus alba), cynamon (Cinnamomum verum), mniszek lekarski (Taraxacum officinale), gdyż może dojść do kumulacji efektu hipoglikemicznego.

2. Interakcje z układem nerwowym i ryzyko zespołu serotoninowego

Berberyna wpływa na poziom amin biogennych w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN), takich jak serotonina, dopamina i noradrenalina. Działanie to wynika m.in. z hamowania aktywności enzymu monoaminooksydazy (MAO), aktywacji receptorów adrenergicznych i dopaminergicznych.

Ze względu na ten mechanizm działania, nie zaleca się łączenia berberysu z lekami przeciwdepresyjnymi, szczególnie z inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI: fluoksetyna, paroksetyna, sertralina, itp.) oraz inhibitorami MAO (np. moklobemid, selegilina).

Takie połączenie może prowadzić do wystąpienia nadmiernej sedacji (senność, spowolnienie psychoruchowe), zaburzeń koncentracji i oddychania, zespołu serotoninowego, który stanowi poważne zagrożenie zdrowotne.

3. Interakcje z lekami przeciwzakrzepowymi i ryzyko krwawień

Berberys indyjski wykazuje również działanie przeciwzakrzepowe, co oznacza, że może nasilać działanie leków przeciwzakrzepowych (np. warfaryny, acenokumarolu), a także wzmacniać działanie leków przeciwpłytkowych (np. aspiryny, klopidogrelu). Skutkiem takich interakcji może być zwiększone ryzyko siniaków i krwawień (np. z nosa, dziąseł), czy pojawienie się wybroczyn skórnych.

Należy również zachować ostrożność przy jednoczesnym stosowaniu berberysu z ziołami o właściwościach rozrzedzających krew, takimi jak: miłorząb japoński (Ginkgo biloba), czosnek (Allium sativum), imbir (Zingiber officinale).

4. Potencjalne obniżenie ciśnienia krwi

Berberys indyjski może obniżać ciśnienie tętnicze krwi, dlatego osoby przyjmujące leki hipotensyjne (np. beta-blokery, inhibitory ACE, blokery kanałów wapniowych) powinny być monitorowane pod kątem objawów niedociśnienia (zawroty głowy, osłabienie, omdlenia).

5. Interakcje z kannabinoidami (CBD)

Połączenie berberyny z kannabidiolem (CBD) może wpływać na metabolizm tej pierwszej substancji, ponieważ CBD hamuje enzymy wątrobowe odpowiedzialne za eliminację berberyny. Skutkiem tego może być zwiększenie stężenia berberyny we krwi oraz wzrost ryzyka wystąpienia działań niepożądanych, w tym zaburzeń rytmu serca.

6. Interakcje z lekami metabolizowanymi przez wątrobę

Berberyna wpływa na enzymy cytochromu P450 i inne szlaki metaboliczne wątrobowe. Może to wpływać na metabolizm następujących leków:

• statyny: simwastatyna, atorwastatyna,

• leki immunosupresyjne: takrolimus, cyklosporyna,

• leki przeciwgrzybicze: ketokonazol,

• benzodiazepiny: midazolam,

• inne: werapamil, dekstrometorfan.

W wyniku tych interakcji może dojść do podwyższenia poziomu leków we krwi oraz nasilenia ich działań niepożądanych (senność, toksyczność, zaburzenia rytmu serca, nadciśnienie tętnicze).

7. Interakcje z glikozydami nasercowymi

Berberyna jest substratem dla glikoproteiny P (P-gp) – transportera komórkowego, który reguluje wchłanianie i eliminację wielu leków. W badaniach na zwierzętach wykazano, że berberyna może zwiększać biodostępność digoksyny poprzez hamowanie aktywności glikoproteiny P w jelitach, co może skutkować nasileniem jej toksyczności (np. arytmie, nudności, zaburzenia widzenia).

8. Potencjalna interakcja z lekami przeciwnowotworowymi

W badaniach in vitro na komórkach nowotworowych stwierdzono, że berberyna może zmniejszać cytotoksyczność paklitakselu, prawdopodobnie na skutek modulacji ekspresji glikoproteiny P, co może wpływać na skuteczność leczenia onkologicznego.

Główną substancją czynną berberysu indyjskiego (Berberis aristata) jest berberyna – alkaloid izochinolinowy, uznawany za bezpieczny dla ludzi pod warunkiem przestrzegania zalecanych dawek. Przyjmuje się, że maksymalna bezpieczna dawka berberyny wynosi 1,5 g dziennie, a okres stosowania nie powinien przekraczać 10–12 tygodni.

Najczęstsze działania niepożądane

Do najczęściej zgłaszanych efektów ubocznych należą dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, takie jak: nudności, bóle brzucha, rozstrój żołądka, wzdęcia, biegunka lub zaparcia.

Reakcje alergiczne

Podobnie jak w przypadku innych surowców roślinnych, istnieje ryzyko wystąpienia reakcji alergicznych, zarówno miejscowych (np. wysypki, świąd, zaczerwienienie skóry), jak i uogólnionych (np. pokrzywka, obrzęk, duszność).

Hipoglikemia i niedociśnienie

Ze względu na działanie obniżające poziom glukozy we krwi, berberys indyjski może prowadzić do hipoglikemii, szczególnie przy równoczesnym stosowaniu leków przeciwcukrzycowych lub ziół o podobnym działaniu.
W wysokich dawkach berberyna może również powodować: niedociśnienie tętnicze, duszności, objawy grypopodobne (osłabienie, dreszcze, bóle mięśniowe), nasilony dyskomfort żołądkowo-jelitowy, zaparcia, a w skrajnych przypadkach nawet uszkodzenia mięśnia sercowego.

Z tego względu suplementacja berberysu powinna być prowadzona pod kontrolą specjalisty, zwłaszcza u osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego, cukrzycą, zaburzeniami metabolicznymi lub przyjmujących inne leki wpływające na ciśnienie krwi i poziom cukru.