Cytryna – właściwości, zastosowanie i występowanie. Dlaczego zawsze warto mieć ją w kuchni?

Cytryna zwyczajna (Citrus limon, ang. lemon) to wiecznie zielone drzewo owocowe, które od wieków cieszy się ogromną popularnością na całym świecie. Gatunek ten pochodzi z obszarów Azji Południowo-Wschodniej, prawdopodobnie z rejonów Indii lub północnych Chin, skąd rozprzestrzenił się w basenie Morza Śródziemnego i dalej – na inne kontynenty.

Roślina należy do rodziny rutowatych (Rutaceae), obejmującej liczne gatunki cytrusów uprawianych w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego. Cytryna zwyczajna powstała w wyniku naturalnej krzyżówki dwóch innych gatunków z rodzaju Citrus – przypuszczalnie pomarańczy gorzkiej i cytronu. Ze względu na wielowiekową historię uprawy, stabilność genetyczną i utrwalone cechy morfologiczne, współcześnie traktuje się ją jako odrębny, samodzielny gatunek.

Drzewo cytrynowe osiąga zazwyczaj od 3 do 6 metrów wysokości, choć w sprzyjających warunkach może dorastać nawet do ośmiu metrów. Posiada gęstą, rozłożystą koronę i elastyczne gałęzie często zakończone drobnymi kolcami. Liście są jasnozielone, błyszczące, o kształcie jajowatym lub lancetowatym, z charakterystycznym, lekko cytrusowym zapachem.

Cytryna kwitnie obficie niemal przez cały rok, zwłaszcza w ciepłym klimacie. Kwiaty są białe, pięciopłatkowe, często o lekko różowym zabarwieniu na zewnętrznej stronie płatków, zebrane w kątach liści. Owoc cytryny to kwaśna jagoda o intensywnym aromacie. Początkowo zielony, w miarę dojrzewania przybiera charakterystyczny, żółty kolor. Skórka jest bogata w gruczoły olejkowe, dzięki czemu cytryny mają tak silny, świeży zapach.

W fitoterapii i przemyśle farmaceutycznym wykorzystuje się głównie owoc cytryny (Citrus fructus) oraz pozyskiwany z niego naturalny olejek eteryczny – Citrus oleum. Olejek cytrynowy wytwarza się zazwyczaj z pozostałości po owocach po tłoczeniu soku. Ma on szerokie zastosowanie w medycynie naturalnej, kosmetologii, aromaterapii, a także w przemyśle spożywczym i chemicznym – m.in. jako składnik perfum, środków czystości czy preparatów odświeżających powietrze.

Współcześnie owoce i olejek eteryczny cytryny zwyczajnej jest szeroko wykorzystywany w przemyśle spożywczym, medycynie, kosmetologii. 

Olejek cytrynowy był przez wieki wykorzystywany jako prosty środek przeciwbakteryjny oraz przeciwgrzybiczy. Medycyna Dalekiego Wschodu zalecała wykorzystywanie soku z cytryny jako środka regulującego trawienie oraz działającego przeciwzapalnie.

Wyciągi z cytrusów oraz olejek cytrynowy jest chętnie wykorzystywany w kosmetologii. Właściwości antyoksydacyjne są szczególnie cenione w preparatach przeciwzmarszczkowych. Związki występujące w ekstraktach mogą przyspieszać syntezę kolagenu oraz działać wygładzająco oraz rozjaśniająco – zmniejszając lub usuwając przebarwienia na skórze. 

Współcześnie bardzo popularna jest również tzw. dieta cytrynowa, która opiera się na spożywaniu niskokalorycznych owoców, orzechów oraz chudego mięsa, odpowiednim nawodnieniu organizmu, głownie wodą z sokiem z cytryny. Choć brak jednoznacznych dowodów świadczących o skuteczności wyciągów z cytryny w odchudzaniu, niektórzy pacjenci odnoszą realne korzyści podczas ich stosowania.

Właściwości przeciwbakteryjne soku z cytryny są bardzo chętnie wykorzystywane w leczeniu i łagodzeniu zmian trądzikowych. Sok można stosować w postaci drobnego peelingu wymieszanego z cukrem lub w postaci roztworu nakładanego punktowo na zmiany za pomocą jałowego wacika. Ze względu na właściwości przeciwgrzybicze szampony oraz roztwory zawierające sok z cytryny są wykorzystywane w pielęgnacji włosów u osób z łupieżem. 

Flawonoidy obecne w wyciągach mogą przyspieszać proces odchudzania, a obecność błonnika pokarmowego w owocach poprawia pasaż jelitowy i ułatwia trawienie. Ze względu na niski indeks glikemiczny cytrusów są one elementem wielu diet redukcyjnych. Wyciągi z cytrusów poprawiają również funkcjonowanie wątroby, zwiększając przepływ żółci. 

Rutyna, witamina C oraz inne związki należące do grupy polifenoli mogą poprawiać odporność organizmu, zmniejszając podatność na infekcję oraz skracając czas trwania występującego już zakażenia. Nie można zapomnieć również o udziale cytrusów w leczeniu szkorbutu, czyli jednostki chorobowej rozwijającej się w wyniku niedoboru witaminy C. 

Historia uprawy cytryny zwyczajnej zaczyna się prawdopodobnie w krajach azjatyckich. Z Chin roślina trafiła do Rzymu w II w. n.e., gdzie stopniowo zaczęła zyskiwać popularność. Pierwsze wzmianki literaturowe o wykorzystaniu cytrusów pochodzących z tego gatunku pojawiły się w pismach arabskich X wieku. Z Bliskiego Wschodu cytryna zwyczajna dotarła do krajów leżących w basenie Morza Śródziemnego, a stamtąd do Europy, gdzie w średniowieczu rozpoczęto jej pierwsze uprawy. Obecnie największe uprawy cytrusów znajdują się w krajach o ciepłym klimacie takich jak Argentyna, Maroko, Włochy, Hiszpania, Grecja oraz Cypr. 

Sok oraz wyciągi z cytryny zwyczajnej stanowią niezwykle bogate źródło substancji biologicznie aktywnych, które wpływają korzystnie na zdrowie człowieka. Najważniejszą grupę związków stanowią flawonoidy, znane ze swojego silnego działania przeciwutleniającego. W największych stężeniach występują: rutyna, diosmina, hesperydyna, apigenina, naryngenina oraz kwercetyna – związki, które wspomagają ochronę naczyń krwionośnych, wykazują działanie przeciwzapalne i przeciwwirusowe.

W cytrynie obecne są również kwasy fenolowe, takie jak kwas ferulowy i kwas synapinowy, znane ze zdolności neutralizowania wolnych rodników i ochrony komórek przed stresem oksydacyjnym. Kolejnym istotnym składnikiem jest kwas cytrynowy, należący do grupy hydroksykwasów (AHA), który odpowiada za charakterystyczny kwaśny smak owocu i znajduje szerokie zastosowanie w kosmetologii oraz przemyśle spożywczym.

Owoce cytryny to także cenne źródło witamin – zwłaszcza witaminy C (kwasu askorbinowego), a także witamin z grupy B i E. W składzie znajdują się również liczne mikro- i makroelementy, m.in. wapń, potas, magnez, żelazo i fosfor, które wspierają prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, mięśniowego i krwionośnego.

Olejek cytrynowy – bogactwo naturalnych terpenów

Ze skórki owoców cytryny pozyskuje się olejek cytrynowy (Citrus limonum aetheroleum) – klarowną, intensywnie pachnącą substancję o szerokim zastosowaniu. W jego składzie zidentyfikowano liczne związki terpenowe, takie jak: limonen, linalol, β-pinen, α-pinen, γ-terpinen, β-mircen, nerol, geraniol, p-cymen oraz 1,4-cyneol.

Związki te odpowiadają za charakterystyczny zapach cytryny oraz nadają olejkowi właściwości antyseptyczne, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Badania wykazały, że olejek cytrynowy wykazuje aktywność wobec bakterii Propionibacterium acnes, odpowiedzialnych za rozwój trądziku pospolitego, oraz wobec drożdżaków Malassezia furfur, które przyczyniają się do powstawania łupieżu.

Wpływ cytryny na układ krążenia i metabolizm

Flawonoidy obecne w cytrynie, w połączeniu z potasem, wspierają prawidłową pracę układu krążenia. Związki te pomagają obniżać ciśnienie tętnicze, zmniejszają agregację płytek krwi i przyczyniają się do obniżenia poziomu cholesterolu we krwi. Dzięki temu regularne spożywanie cytryn lub soku cytrynowego może wspomagać profilaktykę chorób sercowo-naczyniowych.

Dodatkowo flawonoidy oraz kwasy organiczne zawarte w cytrynie wspomagają procesy trawienne, poprawiając metabolizm tłuszczów i pobudzając wydzielanie żółci.

Cytryna w kosmetologii – naturalne źródło piękna

Witamina C, kwas cytrynowy oraz inne bioaktywne związki zawarte w owocach cytryny stanowią kluczowe składniki wielu kosmetyków rozjaśniających, przeciwstarzeniowych i regenerujących. Preparaty oparte na ekstraktach z cytryny pomagają redukować widoczność zmarszczek, wygładzać powierzchnię skóry i przywracać jej naturalny blask.

Działanie to wynika głównie z hamowania aktywności wolnych rodników, które przyspieszają degradację włókien kolagenowych. W tym procesie niezwykle ważną rolę odgrywa kwas ferulowy – naturalny przeciwutleniacz należący do grupy kwasów fenolowych. Występujący w wyciągach z cytryny kwas ferulowy wzmacnia działanie witaminy C i E, stabilizując ich strukturę i zwiększając skuteczność ochrony skóry przed promieniowaniem UV oraz stresem oksydacyjnym. Dzięki temu wspiera proces regeneracji komórek, przeciwdziała fotostarzeniu i poprawia elastyczność skóry.

Kwas cytrynowy natomiast wykazuje właściwości złuszczające i rozjaśniające, redukując przebarwienia i wyrównując koloryt cery. W połączeniu z antyoksydacyjnym działaniem kwasu ferulowego i witaminy C działa kompleksowo – wygładza, rozświetla i odmładza skórę, nadając jej zdrowy wygląd.

Związki obecne w soku cytrynowym pomagają również zamykać pory, regulować pH skóry oraz ograniczać nadprodukcję sebum, dlatego cytryna stanowi cenny składnik preparatów przeznaczonych do pielęgnacji skóry tłustej, mieszanej i trądzikowej.

Aromaterapia i relaks – cytryna dla zmysłów

Olejek cytrynowy wykorzystywany jest również w aromaterapii. Dzięki zawartości monoterpenów wykazuje działanie relaksujące, wyciszające i poprawiające nastrój. Jego świeży, cytrusowy zapach pomaga redukować napięcie nerwowe, wspiera koncentrację i dodaje energii. W niektórych przypadkach olejek stosowany miejscowo może działać jako łagodny kosmetyk antybakteryjny i odświeżający.

Wyciągi z cytryny zwyczajnej (Citrus limon) są powszechnie dostępne w Polsce w postaci leków bez recepty oraz suplementów diety. Najczęściej wykorzystuje się w nich olejek cytrynowy, sok z owoców lub ekstrakty standaryzowane na zawartość flawonoidów i witaminy C.

Olejek cytrynowy znajduje się w składzie preparatów stosowanych pomocniczo w leczeniu nieżytu górnych dróg oddechowych oraz infekcji o podłożu bakteryjnym lub wirusowym. Dzięki właściwościom antyseptycznym i wykrztuśnym ułatwia oddychanie i łagodzi podrażnienia błony śluzowej gardła.

Podczas stosowania takich preparatów należy zawsze przestrzegać zaleceń producenta – maksymalna dobowa dawka nie powinna przekraczać 1200 mg destylatu z mieszaniny rektyfikowanych olejków eterycznych.

Olejek cytrynowy bywa również składnikiem tradycyjnych leków ziołowych dostępnych w formie roztworu. W zależności od wskazań, można je stosować:

• zewnętrznie, jako preparat do nacierań (do 3 razy dziennie),

• do inhalacji parowej, wykonywanej kilka razy dziennie w celu udrożnienia dróg oddechowych,

• do płukania gardła w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła,

• doustnie, w przypadku niestrawności – w dawce do 45 kropli na porcję wody.

Sok z cytryny, bogaty w witaminę C i bioflawonoidy, jest składnikiem licznych suplementów diety wspomagających odporność. Regularne stosowanie takich preparatów może wspierać organizm w walce z infekcjami, skracać czas ich trwania oraz zmniejszać uczucie zmęczenia. Należy jednak pamiętać, że suplementy diety nie zastępują zrównoważonej diety – ich stosowanie powinno odbywać się zgodnie z zaleceniami producenta.

Ekstrakty z owoców cytryny oraz olejek cytrynowy są częstym składnikiem kosmetyków przeciwstarzeniowych i rozjaśniających. W kosmetologii wykorzystywane są m.in. witamina C, kwas cytrynowy oraz flawonoidy, które wykazują działanie:

• antyoksydacyjne – neutralizują wolne rodniki, spowalniając proces starzenia się skóry,

• rozjaśniające – redukują przebarwienia i poprawiają koloryt cery,

• wzmacniające – uszczelniają naczynia krwionośne, poprawiają mikrokrążenie i odżywienie skóry.

Niektóre osoby, zwłaszcza kobiety, samodzielnie przygotowują kosmetyki domowe z dodatkiem soku lub wyciągu z cytrusów. Do najczęściej stosowanych należą maseczki, peelingi cukrowe, toniki i lotiony. Warto jednak zachować ostrożność – nadmiar kwasów owocowych (np. kwasu cytrynowego) może prowadzić do podrażnień skóry wrażliwej, dlatego zaleca się stosowanie takich preparatów 1–2 razy w tygodniu i unikanie ekspozycji na słońce bezpośrednio po aplikacji.

Zarówno w suplementach, jak i w kosmetykach, istotną rolę odgrywają flawonoidy, które działają na poziomie komórkowym. Związki te:

• hamują aktywność enzymów prozapalnych (m.in. cyklooksygenazy i lipooksygenazy), ograniczając powstawanie mediatorów zapalnych,

• stabilizują błony komórkowe i chronią DNA przed uszkodzeniem przez wolne rodniki,

• wspierają regenerację komórek skóry i poprawiają mikrokrążenie, co przekłada się na zdrowszy wygląd i lepsze dotlenienie tkanek.

Małe ilości kulinarne (np. plasterek cytryny w herbacie, odrobina soku w sałatce) zwykle nie będą klinicznie istotne dla większości leków — ale „bezpieczna ilość” zależy od leku, dawki i indywidualnej wrażliwości pacjenta.

Niektóre owoce cytrusowe mogą wchodzić w interakcję z lekami kardiologicznymi, niektórymi statynami oraz lekami przeciwnadciśnieniowymi. Ryzyko ze strony cytryny nie jest tak dobrze udokumentowane jak dla grejpfruta, ale przy lekach silnie zależnych od CYP3A4 (atorvastatin, simvastatin, lovastatin) ostrożność jest rozsądna.

Olejek z owoców cytryny może zawierać niewielkie ilości substancji fotouczulających, które mogą spowodować wystąpienie reakcji alergicznej pod wpływem promieniowania UV. 
Ze względu na ograniczenia naszego organizmu ciężko jest przedawkować witaminę C. Jej nadmiar jest usuwany bezpośrednio z moczem, a wchłanianie w przewodzie pokarmowym zostaje ograniczone. Jednak długotrwałe stosowanie wysokich dawek witaminy C może spowodować działania niepożądane ze strony przewodu pokarmowego, takie jak niestrawność, nudności lub biegunka, ponadto ze względu na wysokie stężenie kwasu askorbinowego w moczu może dojść do wytrącenia się kryształów szczawianowych w drogach moczowych.