Chrzan — nie tylko do golonki

Chrzan pospolity (łac. Armoracia rusticana) to roślina z rodziny kapustowatych (Brassicaceae) występująca w Europie, Azji i Ameryce Północnej na mało wymagających terenach. W mowie potocznej spotyka się określenia warzęcha i warzucha. W języku celtyckim ar oznacza blisko, more oznacza morze. Nazwa nawiązuje do pierwotnych terenów, na których roślina występowała – blisko morza. Chrzan pospolity posiada gruby, mięsisty korzeń o jasnożółtej barwie. Zioło może osiągnąć wysokość do 150 cm. Cechą charakterystyczną są duże, podłużnie jajowate lub sercowate liście o ząbkowanych brzegach. Liście odziomkowe są duże i zebrane w różyczkę, natomiast liście na łodydze są mniejsze i przeważnie siedzące. W zależności od warunków środowiskowych mogą tworzyć się łodygi kwiatowe z białymi płatkami o długości 5-7 mm. Owoc stanowi jajowata łuszczyna o długości 20 mm.

Chrzan pospolity w formie syropu działa wykrztuśnie i odkaża górne drogi oddechowe. Może być stosowany jako środek przeciwdrobnoustrojowy skierowany na patogeny w jamie ustnej. Do dziś praktykuje się przyjmowanie chrzanu w dolegliwościach, takich jak kaszel, zapalenie oskrzeli, ból gardła. Surowiec wykorzystywany jest w celu oczyszczenia nosa i zatok, w niestrawności, anemii, niedokrwistości, kamicy nerkowej, wspomagająco w infekcjach dróg moczowych. W medycynie tradycyjnej chrzan stosowany jest w schorzeniach wątroby i woreczka żółciowego. Olejki eteryczne w formie balsamu łagodzą bóle mięśniowe, kostno-stawowe, nerwobóle i objawy przeziębienia. Drobno starty korzeń chrzanu po nałożeniu na skórę twarzy lub ciała pomaga pozbyć się przebarwień i piegów. Już w starożytności wykorzystywano roślinę jako naturalny konserwant. Chrzan od czasów średniowiecza stanowił dla europejskich Żydów symbol gorzkiej niewoli Izraelitów w Egipcie. Był spożywany przez Żydów podczas wieczerzy sederowa w Pesach. Od najdawniejszych czasów wykorzystywany jest jako przyprawa do aromatyzowania potraw. Poza kulinarnym zastosowaniem od dawna znane są właściwości lecznicze chrzanu. Pierwsze wzmianki pochodzą z Rzymu, gdzie zalecano stosowanie świeżo startego chrzanu na polepszenie trawienia. Bardzo często chrzan wykorzystywano jak środek na szkorbut, zwłaszcza wśród marynarzy, którzy udając się w długie rejsy, nie mieli dostępu do świeżych owoców i warzyw bogatych w witaminę C – stąd określenie „korzeń Wikingów”.

Główne składniki aktywne chrzanu pospolitego to glukozynolany (synigryna) oraz produkty ich rozpadu (izotiocyjaniany, nitryle, tiocyjaniany, epitionitryle i oksazolidyny). Działanie przeciwnowotworowe glukozynolanów związane jest z aktywacją ekspresji enzymów fazy II, hamowaniem aktywności enzymów fazy I, blokowaniem czynników uszkadzających DNA i przywróceniem apoptozy komórek rakowych. Glukozynolany chronią komórki organizmu przed reaktywnymi formami tlenu i działają przeciwzapalnie (obniżenie aktywności cyklooksygenazy). Za właściwości przeciwbakteryjne chrzanu pospolitego odpowiada izotiocyjanian allilu. Spektrum działania obejmuje bakterie Gram-dodatnie, m.in. Staphylococcus aureus, Enterococcus faecalis, Bacillus subtilis, Bacillus anthracis, Corynebacterium diphtheriae, oraz mniejszą grupę bakterii Gram-ujemnych, np. Escherichia coli, Proteus vulgaris, Klebsiella pneumoniae. Dominującym składnikiem olejków eterycznych chrzanu pospolitego są pochodne izotiocyjanianów, przede wszystkim izotiocyjanian fenyloetylu. Chrzan usprawnia funkcjonowanie układu pokarmowego, zwiększa apetyt, ułatwia odkrztuszanie zalegającej wydzieliny i powoduje wzrost ciśnienia rozkurczowego krwi. Wykazuje właściwości przeciwbólowe i rozgrzewające. Związki zawarte w chrzanie posiadają aktywność przeciwko chorobotwórczym grzybom. Surowiec ma niski indeks glikemiczny, dostarcza witamin (B, C, E, K, prowitaminę A) oraz soli mineralnych (wapń, potas, fosfor, siarka, magnez, żelazo). Chrzan pospolity jest źródłem enzymów. W literaturze szeroko opisywana jest peroksydaza izolowana z rośliny na dużą skalę i szeroko stosowana w biologii molekularnej. W kosmetyce wykorzystywane są właściwości regenerujące, odkażające i oczyszczające. Sok z chrzanu zmniejsza oznaki starzenia. Dzięki niemu skóra staje się delikatna i rozświetlona.

Napar należy sporządzić poprzez zalanie 1 łyżeczki rozdrobnionych korzeni chrzanu 1 szklanką wrzątku i pozostawienie pod przykryciem przez 15 min. Przygotowany napar powinien być spożywany w ilości 1/3 szklanki trzy razy dziennie.
W celu przygotowania syropu należy 100 g startego korzenia chrzanu umieścić w słoiku i zalać połową szklanki przegotowanej i ostudzonej wody. Następnie słoik należy odstawić na godzinę pod przykryciem. Po tym czasie całość mikstury odcisnąć przez gazę i dodać 100 g miodu oraz sok z cytryny. Syrop można spożywać po 1 łyżce 2-3 razy dziennie.
Nalewkę sporządza się poprzez zalanie 100 g startego korzenia chrzanu 1/2 l czystej wódki i odstawienie w ciemne miejsce na 14 dni. Po upływie 2 tygodni całość należy przecedzić i przelać do butelki z ciemnego szkła. Zaleca się stosować nalewkę jako dodatek do dań mięsnych.
Dużo właściwości prozdrowotnych ma spożywanie masła chrzanowego bezpośrednio na kanapkach lub np. do smarowania pieczonego mięsa. W tym celu masło należy utrzeć z solą, startym korzeniem chrzanu i sokiem z cytryny.
Na skórę twarzy i ciała zaleca się stosować okłady ze świeżo startego korzenia chrzanu. Można także przygotować domowe kosmetyki, np. maseczkę poprzez połączenie surowca z jogurtem.

Chrzan pospolity obniża skuteczność leków stosowanych w leczeniu niedoczynności tarczycy (np. lewotyroksyna).

Przyjmowanie dużej ilości glukozynolanów z chrzanu pospolitego ma negatywny wpływ na pracę tarczycy. Tarczyca zaczyna produkować mniejszą ilość hormonów (tyroksyna i trójjodotyronina), w wyniku czego zostaje pobudzona aktywność tyreotropowa przysadki mózgowej. Efektem tych działań jest przerost masy tarczycy (wole). Obecność w diecie jodu zmniejsza ryzyko wolotwórczego działania produktów rozpadu glukozynolanów. Osoby z niedoczynnością tarczycy powinny unikać spożywania nadmiaru chrzanu z powodu ryzyka nasilenia objawów chorobowych.
Stosowanie dużych dawek chrzanu może powodować wymioty, efekt przeczyszczający i wzmożoną potliwość. W wyniku zastosowania surowca zewnętrznie może wystąpić podrażnienie, rumień, niekiedy pęcherze. Szczególną ostrożność powinny zachować osoby z chorobą wrzodową żołądka i zaburzeniami pracy nerek.