Brodaczka właściwa — dla zdrowych, białych zębów

Brodaczka właściwa (łac. Usnea barbata) to porost, czyli organizm symbiotyczny powstały przez połączenie grzyba, sinicy i glonu. Jest gatunkiem borealno-reglowym. Występuje w lasach na terenach mglistych, z częstymi opadami deszczu. Jest szeroko rozpowszechniona m.in. na obszarze Alp. W Polsce jest gatunkiem ściśle chronionym. Obecność brodaczki odnotowano m.in. na obszarze Tatr oraz w Puszczy Białowieskiej. Zasięg występowania porostu systematycznie się zmniejsza ze względu na rosnące zanieczyszczenie powietrza. Duże skupiska Usnea barbata znajdują się w krajach skandynawskich i w Kanadzie. Brodaczkę najczęściej można spotkać na gałęziach drzew rodzaju Picea.

Fruktoziarnista plecha brodaczki właściwej zwisa wiotko z drzew, tworząc rozgałęzioną strukturę przypominającą brodę. Ma zielonkawy bądź zielonkawo-srebrzysty kolor. Jej długość mieści się w zakresie od 25 cm do 40 cm (maksymalnie 60 cm). Rozgałęzienia w centralnym obszarze plechy określane są jako dychotomiczno-izotomiczne. Mają różną grubość, a w przekroju uwidacznia się ich kanciasty kształt. Rozgałęzienia brzegowe są anizotomiczno-dychotomiczne. Na rozgałęzieniach w głównej części plechy widoczne są nieregularne segmenty z pierścieniowymi pęknięciami. Rozgałęzienia mogą mieć brodawkowate guzki lub widoczne włókienka. Punktowate soralia porostu występują pojedynczo lub obficie. Soredia wyrastają licznie na gałązkach. Rdzeń plechy tworzony jest przez białe nitki o strukturze luźnej do gęstej. Brodaczka to porost, który rozmnaża się wegetatywnie przez fragmentację plechy. Możliwe jest również rozmnażanie bezpłciowe za pomocą soredii lub płciowe przez ascogonium i spermatogonium.

W języku angielskim porost określany jest jako Old Man's Beard (broda starca).

Brodaczka właściwa stanowi źródło cenionego na całym świecie surowca (plechy Thallus Usneae) o wielokierunkowym wpływie na organizm ludzki. Była wykorzystywana m.in. w tradycyjnej medycynie Chin już 100 lat p.n.e. Na ten czas datuje się pierwsze wzmianki o mieszance przeciwdrobnoustrojowej Song Lo, która zawierała brodaczkę. Porost stosowali również starożytni lekarze greccy i rzymscy, a z czasem zaczęto go wykorzystywać w amerykańskiej medycynie ludowej. Plecha Usnea barbata służyła do wytwarzania naparu, który podawano wewnętrznie w wielu schorzeniach jako środek chłodzący i osuszający organizm (medycyna Wschodu). Receptury z porostem nanoszono także zewnętrznie np. na trudno gojące się rany, podrażnienia skórne, miejsca po ukąszeniach węży i owadów. Czasami kruszono plechę porostu i w ten sposób nakładano ją na rany. Brodaczka miała wyciągać ropę ze zranienia i przyspieszać tworzenie się strupów. Napary i odwary z plechy Usnea barbata stosowano w razie kaszlu ze względu na jej właściwości wykrztuśne. Surowymi ekstraktami z plechy leczono gruźlicę, krztusiec, zapalenie oskrzeli i płuc. Brodaczkę podawano także w przypadku gorączki i przeziębienia. Naparami płukano obolałe i zapalone gardło. Porost ordynowano osobom chorym na malarię. Usnea barbata działa detoksykująco na wątrobę i wspomaga procesy odtruwania organizmu. Hipokrates zalecał napary z plechy brodaczki właściwej do przemywania zainfekowanych miejsc intymnych i przy chorobach macicy. Porost przyspiesza leczenie zakażeń pochwy i dróg moczowych. Ze względu na zawartość związków gorzkich surowiec działa pobudzająco na produkcję śliny i soków trawiennych. Przynosi ulgę w razie niestrawności, a podany przed posiłkiem wzmaga apetyt. Brodaczka wspomaga przemianę materii i ułatwia odchudzanie. Usnea barbata została opisana w amerykańskiej Homeopathic Pharmacopoeia jako środek nadający się do leczenia bólu głowy oraz udaru słonecznego.

Antyseptyczne właściwości brodaczki wykorzystuje się w kosmetyce. Ekstrakt z plechy brodaczki właściwej wchodzi w skład wielu produktów, w tym również środków higieny osobistej. Działa antybakteryjnie i przeciwzapalnie, dzięki czemu hamuje wzrost płytki nazębnej. Znajdziemy go m.in. w pastach do zębów oraz w płukankach do jamy ustnej. Jest składnikiem naturalnych antyperspirantów i dezodorantów, ponieważ zwalcza bakterie, a jednocześnie nie narusza delikatnej mikroflory skóry. Zapobiega przykremu zapachowi potu. Usnea barbata jest dodawana do kremów jako filtr przeciwsłoneczny, ma właściwości antyrodnikowe i pochłaniające promienie UV. Kosmetyki z ekstraktem brodaczkowym sprawdzą się w pielęgnacji cery łojotokowej. Ekstrakt może być również stosowany w płukankach do przetłuszczającej się skóry głowy. Porost poprawia stan cery trądzikowej. Udowodniono jego skuteczność wobec popularnych patogenów skóry (Propionibacterium Acnes, Corynebacteria i Malassezia furfur). Napar z Usnea barbata dodany do miski z wodą wspomaga leczenie grzybicy stóp.

Plechę brodaczki właściwej można zbierać jedynie z drzew przeznaczonych do wycięcia. Zbiory powinny odbywać się w bezdeszczowym dniu. Surowiec należy wysuszyć w temperaturze 20-35 stopni Celsjusza, a następnie przechowywać w płóciennych woreczkach.

Plecha brodaczki właściwej zawiera substancje określane jako kwasy porostowe. Do najważniejszych należy kwas usninowy o działaniu przeciwdrobnoustrojowym. Z surowca wyizolowano związki porostowe, takie jak atranoryna, chloroatranoryna i kwas norstiktowy. Za aktywność biologiczną surowca odpowiadają również substancje z grupy polifenoli, a także depsydy, depidony i benzofurany. Usnea barbata jest bogata w polisacharydy (m.in. licheninę), lipidy i kwasy tłuszczowe, barwniki z grupy karotenoidów, pochodne floroglucyny i poliketydy.

Brodaczka właściwa zawiera związki o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym. W jednym z doświadczeń zbadano wpływ porostu na wybrane bakterie Gram(+) – Bacillus subtilis, Enterococcus faecalis, Micrococcus viradans i Staphylococcus aureus – oraz Gram(-): Citrobacter freundii, Enterobacter cloacae, Escherichia coli, Proteus vulgaris, Pseudomonas aeruginosa i Serratia marcescens. Wyniki doświadczenia wskazują na zasadność stosowania brodaczki właściwej w leczeniu ran i łagodzeniu infekcji skórnych.

Potwierdzono aktywność przeciwutleniającą oraz właściwości cytotoksyczne brodaczki właściwej.

Ekstrakty pozyskane z brodaczki właściwej wykazują aktywność przeciwnowotworową, która wynika z wpływu substancji czynnych porostu na równowagę oksydacyjną komórek.

Przeprowadzono eksperyment opisujący przydatność nowoczesnej formy podania leku – bioadhezyjnych folii doustnych (skrót F-UBO) zawierających ekstrakt z brodaczki właściwej w oleju rzepakowym. Miejscowe podanie folii zawierającej ekstrakt olejowy z brodaczki na błonę śluzową jamy ustnej umożliwiało uwalnianie ekstraktu przez ok. 86 minut. Uzyskane wyniki potwierdziły, że F-UBO mogą w przyszłości zostać wykorzystane w terapii infekcji jamy ustnej oraz jako leczenie wspomagające nowotworów jamy ustnej. Działanie cytotoksyczne brodaczki polegało na wywoływaniu stresu oksydacyjnego w obrębie komórek rakowych, blokowaniu ich cyklu komórkowego oraz zmniejszeniu produkcji materiału genetycznego.

Brodaczka właściwa nie powinna być stosowana przez kobiety ciężarne oraz karmiące piersią.

Nie należy suplementować brodaczki właściwej w razie problemów z wątrobą. Substancje czynne zawarte w plesze porostu mogą wywołać efekt hepatotoksyczny.

Dzienna ilość sproszkowanej plechy brodaczki właściwej nie powinna przekraczać 6-9 g (ok. 60-120 mg kwasu usninowego).

Przykładowe receptury z wykorzystaniem brodaczki właściwej:

• Nalewka brodaczkowa: wykonuje się ją w proporcji 1:3 z wykorzystaniem alkoholu 50% o temperaturze 40-50 stopni Celsjusza. Plechę brodaczki (świeżą lub suszoną) zalewamy alkoholem i odstawiamy na okres 30 dni. Od czasu do czasu należy wstrząsnąć naczyniem. Gotową nalewkę przecedzamy. Zwyczajowe dawkowanie: pół łyżeczki nalewki 3 razy w ciągu dnia. Po rozcieńczeniu w wodzie można stosować zewnętrznie (nacieranie skóry, do płukania włosów i jamy ustnej).
• Wyciąg wodny: 3 g rozdrobnionego surowca zalewamy szklanką wody o temperaturze 70 stopni Celsjusza i odstawiamy na czas 7 godzin. Gotowy wyciąg przecedzamy. Tradycyjnie stosuje się 3 szklanki w ciągu doby.

Objawami przedawkowania brodaczki właściwej są dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (ból brzucha, nudności, wymioty, biegunka). Mogą pojawić się także zawroty głowy.

W badaniach na zwierzętach laboratoryjnych wykazano hepatotoksyczne właściwości kwasu usninowego – jednej z substancji czynnych występujących w plesze brodaczki właściwej.

Kwas usninowy w warunkach in vitro wykazał działanie spowalniające wzrost prawidłowych komórek ludzkiego naskórka (keratynocytów) oraz działał cytotoksycznie na limfocyty.

Odnotowano przypadki ostrego zapalenia wątroby na skutek przyjmowania preparatu odchudzającego zawierającego w składzie m.in. 100 mg kwasu usninowego. Inny preparat z tą substancją spowodował niewydolność wątroby i konieczność przeszczepu narządu. Podczas przyjmowania brodaczki właściwej należy zwrócić uwagę na możliwe objawy uszkodzenia wątroby: zażółcenie skóry, uczucie osłabienia i zmęczenia, ból brzucha oraz nudności.