Babka lancetowata — zioło na piegi i cienie pod oczami

Babka lancetowata (Plantago lanceolata), inaczej nazywana babką wąskolistną, babką koniczynową, języczkami, to pospolita roślina występująca na trawiastych i suchych terenach strefy umiarkowanej (Europa, Azja Północna i Środkowa). Można ją spotkać na łąkach, pastwiskach, wzgórzach, terenach przydrożnych. Odmiany uszlachetnione babki wąskolistnej są uprawiane na glebach wilgotnych z dużą zawartością azotu.

Roślina posiada liście o lancetowatym kształcie, całobrzegie, stopniowo zwężające się do łodygi. Układają się one nad ziemią w postać rozety. Liść babki posiada równoległe unerwienie w liczbie 3-7 żył. Jego wymiary dochodzą do 50-100 mm długości. Łodyga babki jest bezlistna. Wieńczy ją walcowaty bądź kulisty kłos (kwiatostan) złożony z drobnych kwiatów. Kwiaty Plantago lanceolata są koloru brunatnego, zawierają bardzo długie, białe pręciki zakończone żółtym pylnikiem. Ich korona jest zrosłopłatkowa.

Babka kwitnie w okresie od maja do września. Osiąga rozmiar w przedziale 5-50 cm. Owoc ma postać dwunasiennej torebki (po dwa czerwonobrunatne nasiona w torebce).

Najczęściej wykorzystywanym surowcem pozyskiwanym z babki lancetowatej jest liść, rzadziej całe ziele bądź nasiona rośliny. Liść babki lancetowatej w postaci ziół do zaparzania stanowi tradycyjny produkt leczniczy w podrażnieniach błony śluzowej jamy ustnej i gardła. Przynosi ulgę w przypadku suchego kaszlu. Mieszanki ziołowe z babką lancetowatą i innymi ziołami wspierającymi drogi oddechowe (np. prawoślazem czy lipą) są używane przy przeziębieniu u osób dorosłych. Syrop z babki lancetowatej osłania i powleka jamę ustną, jest pomocny w stanach zapalnych gardła. Podobnie działają tabletki do ssania zawierające opisywaną roślinę. Na rynku istnieją gotowe mieszanki ziołowe z babką przynoszące poprawę w przypadku zgagi. Wykorzystuje się w nich powlekające właściwości liścia babki i pozytywny wpływ surowca roślinnego na mikroflorę przewodu pokarmowego. Samodzielnie można przygotowywać napary z babką, prawoślazem i żywokostem w przypadku występujących wrzodów żołądka. W połączeniu z piołunem, bobrkiem i tatarakiem babka wąskolistna pobudza trawienie.

Napary i odwary z liści babki oprócz korzystnego wpływu na układ oddechowy mają również zastosowanie zewnętrzne jako środek regenerujący na skórę oraz przyspieszający granulację ran. Sok wyciskany z babki lancetowatej oraz ekstrakty z surowca wykazują właściwości przeciwbakteryjne wobec Staphylococcus aureus, Streptococcus β-hemolyticus, Proteus vulgaris, Salmonella, Shigella, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae i Bacillus subtilis. Babka lancetowata wchodzi w skład wielu kosmetyków. Można ją spotkać w żelach i piankach do higieny intymnej do zastosowania w przypadku stanów zapalnych błon śluzowych, podrażnień, hemoroidów i infekcji narządów płciowych. Babka lancetowata stanowi aktywny składnik kremów oraz żeli na powieki i okolice oczu. Przeciwdziała opuchliźnie, rozjaśnia skórę pod oczami. Działanie babki polegające na usprawnieniu mikrokrążenia jest wykorzystywane w żelach na opuchnięte i obolałe nogi.

Roślina regeneruje naskórek. Wchodzi w skład kremów odżywczych i przeciwzmarszczkowych. Ze względu na lekkie działanie antyseptyczne jest składnikiem kosmetyków do cery trądzikowej.

Lecznicze właściwości babki lancetowatej wykorzystywane były już od czasów starożytnych. Świeże liście rośliny przykładano na ukąszenia węży i skorpionów, zresztą po dziś dzień stosuje się je po ukąszeniach owadów, na oparzenia i trudno gojące się rany. W zapiskach z ksiąg św. Hildegardy babka wąskolistna jawi się jako cudowne zioło na drogi moczowe i nerki, drogi rodne (zapobiega poronieniom), przeciwkrwotoczne, przeciwwymiotne, jako środek pomocny przy ranach i oparzeniach oraz do pozbycia się piegów. W nieco późniejszych czasach zaczęto wykorzystywać babkę do leczenia gruźlicy i uporczywych śluzów dróg oddechowych. Po zmieszaniu z białkiem jaja kurzego babkę stosowano na obrzęki i stłuczenia. Odwaru używano także do przemywania oczu w stanach zapalnych spojówek.

Młode liście rośliny są jadalne, można je wykorzystywać jako element sałatek. Dodaje się je również do niektórych rodzajów tytoniu. Nasiona z kolei stanowią składnik paszy dla zwierząt ze względu na zawartość białek oraz substancji tłuszczowych.

Substancje czynne zawarte w babce lancetowatej to między innymi glikozydy irydoidowe. Ich ilość jest różna w poszczególnych elementach rośliny (liście, całe ziele, nasiona), waha się w zależności od pory roku oraz sposobu wzrastania (dziko rosnąca babka czy też plantacje na odpowiednio przygotowanych glebach). Młode liście babki zawierają nawet 9% glikozydów irydoidowych, podczas gdy średnią zawartość w zielu dojrzałej rośliny szacuje się na 2-3%. Do glikozydów irydoidowych babki wąskolistnej zaliczamy aukubinę, katalpol, globularynę, asperulozyd oraz kwas genipozydowy. Substancje z tej grupy działają antybakteryjnie i przeciwzapalnie – stąd wynika zasadność stosowania ekstraktów z babki na wszelakie rany i podrażnienia błon śluzowych. Roślina działa kojąco na przewód pokarmowy, co wynika m.in. z właściwości spazmolitycznych i antyhepatotoksycznych irydoidów. W badaniach na zwierzętach laboratoryjnych wykazano hamowanie skurczów jelit wywołanych działaniem acetylocholiny, histaminy oraz jonów baru i potasu przez ekstrakt z Plantago lanceolata. Efekty były porównywalne do zastosowania papaweryny i atropiny.

Babka lancetowata zawiera także glikozydy fenetylowe: akteozyd, izowerbaskozyd, lawendulofoliozyd i plantamajozyd. Związki te są aktywnymi przeciwutleniaczami, działają antynowotworowo (blokowanie kinazy białkowej C przez akteozyd) i przeciwzapalnie. Akteozyd wykazuje działanie hamujące wobec wirusa wścieklizny rzekomej (choroba Aujeszkiego zwierząt gospodarskich).

Właściwości lecznicze babki lancetowatej wynikają również z dużej zawartości flawonoidów. Można tu wymienić m.in. apigeninę, luteolinę, skutelareinę, baikaleinę, kwas chlorogenowy i kwas neochlorogenowy. Podobnie jak glikozydy fenetylowe działają antyoksydacyjnie (neutralizacja wolnych rodników), przeciwnowotworowo (m.in. na komórki nowotworowe tarczycy, czerniaka oraz gruczolakoraka piersi poprzez hamowanie ich wzrostu i działanie cytotoksyczne, blokowanie działania hialuronidazy i cyklicznej fosfodiesterazy AMP), przeciwzapalnie i przeciwwirusowo. Dodatkowo przypisuje im się działanie antyhistaminowe i łagodzące zmiany skórne. Badania przeprowadzone w 2006 roku sugerują pozytywny wpływ herbaty z liści babki lancetowatej na zdrowie osób z AIDS.

Substancje śluzowe babki lancetowatej w największej ilości występują w liściach. Śluzy uzupełniają ubytki w uszkodzonej śluzówce gardła i hamują tym samym odruch kaszlu. Podane doustnie powlekają błony śluzowe, przynosząc ulgę w stanach zapalnych jamy ustnej, gardła, przełyku i żołądka. Śluzy nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Zmiażdżone nasiona babki również posiadają substancje śluzowe, a przechodząc przez jelita, pobudzają je do pracy i przynoszą ulgę przy zaparciach. Powlekając skórę, śluzy działają ochronnie w jej stanach zapalnych.

Babka wąskolistna zawiera także substancje garbnikowe, którym zawdzięcza swoje działanie ściągające. Świeże, lekko zmiażdżone liście przynoszą ulgę w miejscu ukąszeń, natomiast naparami z rośliny można płukać podrażnioną jamę ustną.

Kolejną grupą substancji czynnych Plantago lanceolata są fitosterole (sitosterol, stigmasterol, kampesterol). Występują we wszystkich częściach rośliny. Fitosterole wykazują pozytywny wpływ na naskórek, zmniejszając obrzęki i stany zapalne. Ponadto działają antynowotworowo i obniżają poziom cholesterolu. Babka lancetowata zawiera kwas krzemowy, substancje mineralne (duża ilość cynku i potasu) oraz saponiny. Dla saponin wykazano właściwości przeciwwirusowe oraz hemolityczne.

Część substancji zawartych w roślinie działa immunostymulująco. Działanie pobudzające na układ odpornościowy, polegające na wzroście produkcji przeciwciał i zwiększaniu uwalniania czynnika angiogenezy w limfocytach, udowodniono dla polisacharydów babki zawartych w liściach, aukubiny, katalpolu, kwasu chlorogenowego i akteozydu. Badania na zwierzętach udowodniły przeciwrobacze działanie wodnych i etanolowych ekstraktów z Plantago lanceolata (wobec owsików u myszy).

Liść babki lancetowatej w postaci ziół do zaparzania stosuje się w ilości 4-6 gramów surowca leczniczego na dobę. Z liści należy wykonać napar poprzez zalanie płaskiej łyżki stołowej niepełną szklanką wrzącej wody (około 150 ml). Sporządzoną herbatę powinny spożywać osoby dorosłe i młodzież powyżej 12 roku życia w przypadku nieżytu górnych dróg oddechowych. Okres stosowania nie powinien przekraczać tygodnia, później wskazana jest konsultacja lekarska. Brak jest danych dotyczących bezpieczeństwa leczenia w przypadku dzieci, kobiet w ciąży i karmiących piersią. Obecne na rynku syropy z babki lancetowatej stosuje się 3-5 razy dziennie w zależności od nasilenia objawów i wieku osób leczonych. Zarejestrowane są do stosowania już od 6 roku życia.

Babkę w postaci świeżych, umytych i zmiażdżonych liści przykłada się na podrażnioną skórę, ukąszenia, obrzęki. Aby stworzyć napar pobudzający trawienie stomachicum, miesza się łyżkę liści babki lancetowatej oraz łyżkę liści bobrka trójlistnego. Taką mieszankę zalewa się szklanką wrzątku i zaparza przez okres 15 minut. Gotowy napar spożywa się 3 razy dziennie, 15 minut przed posiłkiem. Aby wykorzystać działanie laxantia (przeczyszczające) babki lancetowatej, należy zagotować pół litra wody z dodaną łyżeczką nasion. Całość gotujemy kilka minut, następnie miażdżymy nasiona i dosładzamy miodem. Gotowy odwar można spożywać w ilości do dwóch filiżanek na dobę.

Śluz zawarty w babce lancetowatej może opóźniać bądź zmniejszać wchłanianie doustnych środków leczniczych. Interakcje produktów leczniczych zawierających babkę z innymi ziołami nie są znane.

Możliwe jest wystąpienie reakcji nadwrażliwości, szczególnie u osób z atopiami skóry. Nadmierne spożycie nasion z babki lancetowatej może spowodować bóle brzucha i biegunkę. Ze względu na niską zawartość aukubiny w Plantago lanceolata w praktyce klinicznej nie zaobserwowano zatrucia surowcami zielarskimi tej rośliny. Maksymalne dawki aukubiny podane zwierzętom spowodowały stan zapalny żołądka i jelit (900 mg/kg masy ciała).