Bakłażan – właściwości, zastosowanie i działanie dla zdrowia

Bakłażan (Solanum melongema), czyli oberżyna, ceniony jest na całym świecie nie tylko ze względu na walory smakowe, ale również liczne właściwości prozdrowotne. W wielu kuchniach stanowi ważny składnik potraw, natomiast w tradycyjnych systemach medycznych – szczególnie na obszarach Azji – stosowany jest zarówno zewnętrznie, jak i wewnętrznie.

W Tradycyjnej Medycynie Chińskiej oberżynę opisuje się jako roślinę oczyszczającą krew i wspierającą pracę wątroby. Wierzono, że pomaga ona redukować tzw. „ogień wątroby” wywołany nieprawidłową dietą czy przyjmowaniem leków. Na terenach azjatyckich bakłażan wykorzystywano: zewnętrznie – w leczeniu chorób skóry, obrzęków i stanów zapalnych; napary z liści i skórek stosowano na siniaki, bóle mięśni i stawów (m.in. przy zmianach reumatycznych), wewnętrznie – jako naturalny środek przeczyszczający, moczopędny oraz wspierający libido.

W ziołolecznictwie stosowano również pastę ze zmielonych skórek bakłażana, którą przykładano do trudno gojących się ropni, czyraków oraz zmian trądzikowych.

W Indiach, gdzie bakłażan jest powszechnie dostępny, roślina znalazła zastosowanie m.in. w obniżaniu podwyższonego ciśnienia krwi oraz w regulacji poziomu cholesterolu.

Współczesne badania nad właściwościami bakłażana

Nowoczesna nauka potwierdza wiele tradycyjnych zastosowań oberżyny. Badania wykazały, że związki czynne obecne w Solanum melongena wykazują działanie hipolipemiczne, czyli obniżające poziom lipidów we krwi. Dzięki temu bakłażan wspiera ochronę układu sercowo-naczyniowego.

W aptekach dostępne są także suplementy diety z ekstraktem z bakłażana – zazwyczaj w postaci kapsułek lub tabletek. Mogą one zawierać m.in. standaryzowany ekstrakt bogaty w antocyjany lub sproszkowany, liofilizowany owoc. Preparaty te mają wspierać detoksykację organizmu oraz działać ochronnie na serce i naczynia krwionośne.

Właściwości antyoksydacyjne i profilaktyka chorób

Bakłażan zawiera silne antyoksydanty, które chronią komórki przed stresem oksydacyjnym i powstawaniem reaktywnych form tlenu. Dzięki temu przeciwdziała m.in.:

• utlenianiu lipidów komórkowych,

• miażdżycy i nadciśnieniu,

• przewlekłym stanom zapalnym.

Dzięki obecności błonnika pokarmowego oberżyna wspomaga pracę przewodu pokarmowego, poprawia funkcjonowanie wątroby i obniża poziom glukozy po posiłkach. Błonnik mechanicznie spowalnia wchłanianie węglowodanów, co sprzyja stabilizacji poziomu cukru we krwi.

Potencjalne działanie przeciwnowotworowe

Według najnowszych badań glikoalkaloidy zawarte w bakłażanie wykazują właściwości cytotoksyczne i przeciwnowotworowe. Eksperymenty laboratoryjne wskazują na ich zdolność do hamowania rozwoju komórek rakowych, jednak potrzebne są dalsze badania, aby potwierdzić skuteczność tych substancji w terapii nowotworów.

Bakłażan, znany również jako oberżyna lub z angielskiego eggplant, to roślina należąca do rodziny psiankowatych (Solanaceae). Pochodzi z obszarów Azji Południowo-Wschodniej, jednak dziś uprawiany jest na całym świecie – szczególnie w regionach tropikalnych i subtropikalnych, takich jak Chiny, Turcja, Egipt czy Indie.

Oberżyna jest rośliną ciepłolubną, wymagającą stabilnych warunków termicznych – najlepiej rośnie w temperaturze 25–28°C w ciągu dnia i 16–18°C nocą. Jest bardzo wrażliwa na przymrozki, dlatego w naszym klimacie uprawia się ją jednorocznie. W strefach tropikalnych może być natomiast rośliną wieloletnią.

Bakłażan preferuje stanowiska słoneczne, osłonięte od wiatru. Najlepsza gleba do jego uprawy to podłoże żyzne, lekkie i przepuszczalne, o lekko kwaśnym odczynie (pH 6,0–6,8).

Wygląd bakłażana – łodyga, liście i kwiaty

Łodyga oberżyny zwykle osiąga wysokość do 100 cm, a w warunkach szklarniowych nawet 150 cm. Jest wzniesiona, sztywna i mocno rozgałęziona, często pokryta drobnymi włoskami lub kolcami.

Liście bakłażana są duże, jajowato-eliptyczne, dorastające do 15–20 cm długości. Mają intensywnie zieloną barwę, czasem z fioletowymi przebarwieniami. Ich powierzchnia – zarówno górna, jak i spodnia – jest pokryta gęstym kutnerem. Liście osadzone są na długich ogonkach.

Bakłażan kwitnie od czerwca do sierpnia. Jego obupłciowe kwiaty pojawiają się pojedynczo lub w gronach po kilka sztuk w kątach liściowych. Mają charakterystyczną biało-fioletową barwę, rurkowaty kształt oraz pięciopłatkową koronę o lekko zagiętych brzegach. Każdy kwiat zawiera pojedynczy słupek i pięć żółtych pręcików.

Owoc bakłażana – odmiany i cechy

Owocem oberżyny jest duża jagoda. Najczęściej spotykane odmiany mają ciemnofioletową skórkę, jednak uprawiane są także bakłażany białe, zielone, a nawet żółte. Owoce są mięsiste, z jasnym miąższem i licznymi drobnymi nasionami.

Ich kształt może być różny – od wydłużonego, gruszkowatego i jajowatego, po okrągły czy zakrzywiony. Wymiary owoców wahają się od 4 do 45 cm długości i od 2 do 35 cm szerokości, a masa największych egzemplarzy może sięgać nawet 1,5 kg.

Bakłażan to roślina o bogatym profilu odżywczym i źródło wielu substancji biologicznie czynnych. W 100 gramach surowego miąższu owoców Solanum melongena znajduje się:

• ponad 90 g wody,

• 1,0 g białka,

• około 6,0 g węglowodanów,

• 2,5–3,0 g błonnika pokarmowego,

• zaledwie 0,1 g tłuszczów.

Jest to warzywo niskokaloryczne – dostarcza niecałe 25 kcal na 100 g.

Antocyjany – naturalne barwniki i antyoksydanty

Prozdrowotne działanie bakłażana warunkują przede wszystkim antocyjany, które odpowiadają za jego charakterystyczną fioletową barwę. Do najważniejszych należą: nasunin, delfinidyna i jej pochodne, petunidyna, malwidyna, peonidyna, cyjanidyna.

Kwasy organiczne i przeciwutleniacze

W owocach oberżyny występują liczne kwasy organiczne, m.in.: chlorogenowy, kawowy, ferulowy, p-kumarowy, jabłkowy, cytrynowy, fumarowy i szczawiowy.
Bakłażan dostarcza także silnych przeciwutleniaczy z grupy karotenoidów (likopen, luteina, α-karoten) i flawonoidów (mirycetyna, kemferol).

Glikoalkaloidy – potencjał i ryzyko

Charakterystyczną grupę związków bakłażana stanowią glikoalkaloidy (solasonina, solamargina, solanina, solasodyna). Ich zawartość waha się w granicach 6–20 mg/100 g surowca. W większych ilościach mogą być toksyczne, ale w niewielkich dawkach wykazują działanie prozdrowotne.

Glikoalkaloidy obecne w bakłażanie, takie jak α-solamargina i α-solazonina, wykazują działanie przeciwnowotworowe. W badaniach in vitro hamowały wzrost komórek m.in. raka żołądka, wątroby, płuc, glejaków, raka szyjki macicy czy mięsaka kości. Mechanizm ich działania wiąże się prawdopodobnie z uszkadzaniem błon komórkowych i nasileniem stresu oksydacyjnego w komórkach nowotworowych.

W naturze glikoalkaloidy chronią roślinę przed szkodnikami, a badania wykazały także ich działanie przeciwpasożytnicze (wobec Leishmania mexicana, Leishmania amazonensis, Trypanosoma cruzi), przeciwbakteryjne (np. wobec Escherichia coli, Staphylococcus aureus) oraz przeciwzapalne – solasonina hamuje ekspresję cytokin prozapalnych, takich jak TNF-α czy IL-6.

Delfinidyna – wsparcie dla serca i metabolizmu cukrów

Delfinidyna wykazuje działanie przeciwnadciśnieniowe. Aktywuje szlak tlenku azotu (NO), wspiera rozszerzanie naczyń krwionośnych i hamuje aktywność układu renina–angiotensyna, zmniejszając ekspresję enzymu konwertującego angiotensynę.

Antocyjany z bakłażana wspomagają także regulację poziomu cukru we krwi. Delfinidyna hamuje aktywność α-amylazy – enzymu odpowiedzialnego za trawienie skrobi – co może być korzystne u osób z cukrzycą, nadwagą lub otyłością.

Karotenoidy i ochrona wzroku

Bakłażan zawiera do 36 mg karotenoidów na 100 g suchej masy. Luteina i zeaksantyna wspierają profilaktykę zwyrodnienia plamki żółtej związanego z wiekiem.

Podejrzewa się również, że suplementacja bakłażanem może wspomagać leczenie podwyższonego ciśnienia śródgałkowego. W jednym z badań odnotowano jego spadek o 25% u mężczyzn spożywających 10 g owoców oberżyny dziennie.

Kwas chlorogenowy – silny antyoksydant

Najważniejszym kwasem organicznym obecnym w bakłażanie jest kwas chlorogenowy (zwłaszcza w skórce). To silny przeciwutleniacz, który dodatkowo zwiększa produkcję tlenku azotu (NO), poprawia funkcjonowanie oraz śródbłonka naczyniowego, a także reguluje metabolizm węglowodanów.

Badania na zwierzętach z cukrzycą typu 2 wykazały, że kwas chlorogenowy:

• zwiększa translokację transportera glukozy GLUT4 do błony komórkowej,

• wspomaga transport glukozy do mięśni,

• hamuje proces glukoneogenezy,

• opóźnia wchłanianie glukozy w jelitach.

Flawonoidy i działanie hipolipemiczne

Flawonoidy obecne w bakłażanie, podawane w dawce 1 mg/100 g masy ciała/dzień u szczurów, wykazały silne działanie hipolipemiczne. U zwierząt odnotowano obniżenie poziomu cholesterolu całkowitego, frakcji LDL oraz apolipoproteiny B – zarówno przy diecie standardowej, jak i wysokotłuszczowej.

Witaminy i minerały w bakłażanie

Oberżyna jest także źródłem wielu witamin i składników mineralnych. Zawiera:

• witaminy: kwas askorbinowy (wit. C), witaminy z grupy B (tiamina, ryboflawina, niacyna, kwas pantotenowy, pirydoksyna), witaminę K1 oraz prowitaminę A (beta-karoten),

• minerały: potas, magnez, wapń, fosfor, sód, żelazo, mangan, cynk, miedź i selen.

Bakłażan w domowych kuracjach i kosmetyce

Napar oczyszczający

• 5–6 plastrów surowego bakłażana umieszczamy w dzbanku,

• dodajemy łyżkę suszonych liści pokrzywy i zalewamy szklanką wrzątku,

• zaparzamy pod przykryciem 15–20 minut,

• opcjonalnie dodajemy odrobinę soku z cytryny.

Napar pijemy zawsze świeżo przygotowany. Kuracja powinna trwać maksymalnie 5–7 dni.

Syrop na podrażnione drogi oddechowe

• małą sztukę bakłażana pieczemy w piekarniku (180°C przez 20–25 minut),

• rozgniatamy i zalewamy 100 ml wody,

• dodajemy łyżeczkę suszonego tymianku, gotujemy 10 minut, studzimy,

• do letniej mieszanki dodajemy łyżeczkę miodu.

Dawkowanie: 1–2 łyżki dwa razy dziennie.

Bakłażan w kosmetyce

W aptekach i drogeriach dostępne są gotowe kosmetyki zawierające ekstrakt z owoców bakłażana (Solanum Melongena Fruit Extract). Wyciąg ten ma działanie nawilżające, oczyszczające, przeciwzapalne.

Stosowany jest w produktach do pielęgnacji skóry problematycznej i wymagającej regeneracji.

Maseczka na twarz

• ugotowany miąższ bakłażana rozgniatamy na papkę,

• mieszamy z miodem i jogurtem naturalnym,

• można dodać sok z cytryny (działa rozjaśniająco na przebarwienia).

Maseczkę nakładamy na twarz na 20 minut, następnie zmywamy letnią wodą. Działa oczyszczająco i reguluje wydzielanie sebum.

Tonik odświeżający

• niewielką ilość upieczonego miąższu bakłażana miksujemy z naparem z rumianku (200 ml),

• dodajemy łyżeczkę soku z aloesu,

• przelewamy do butelki z atomizerem i przechowujemy w lodówce.

Tonik działa odświeżająco, łagodzi stany zapalne skóry.

Dieta – przykładowe przepisy z bakłażanem

1. Grillowany bakłażan z oliwą i czosnkiem – 1 średni bakłażan, 2 ząbki czosnku, 2 łyżki oliwy z oliwek, sól, pieprz, świeże zioła (np. oregano, bazylia).

Bakłażan kroimy w plastry, smarujemy oliwą z posiekanym czosnkiem, doprawiamy solą i pieprzem. Grillujemy z obu stron po 3–4 minuty. Podajemy jako dodatek do dań głównych lub składnik sałatki.

2. Pasta z pieczonego bakłażana (baba ghanoush) – 1 duży bakłażan, 2 łyżki tahini (pasta sezamowa), 2 łyżki soku z cytryny, 1 ząbek czosnku, 2 łyżki oliwy, sól i pieprz.

Bakłażan pieczemy w całości (200°C, ok. 35–40 minut), obieramy ze skórki i rozgniatamy miąższ. Dodajemy tahini, sok z cytryny, czosnek i oliwę, doprawiamy solą i pieprzem. Blendujemy na gładką pastę. Podajemy z pieczywem lub warzywami.

Bakłażan stanowi źródło witaminy K (około 3,5 µg witaminy K na 100 gramów surowca) i może wchodzić w interakcję z lekami przeciwzakrzepowymi z grupy antagonistów witaminy K (warfaryną, acenokumarolem). Spożywanie dużych ilości bakłażana podczas terapii antykoagulantami może osłabić ich siłę działania i zmniejszyć efekt terapeutyczny leczenia. Należy zachować ostrożność również podczas łączenia bakłażana z innymi roślinami o udowodnionych właściwościach przeciwzakrzepowych (czosnek, imbir, miłorząb japoński).

Warzywo ma właściwości lekko hipotensyjne. Połączenie spożywania dużych ilości bakłażana i leków na nadciśnienie może prowadzić do wystąpienia efektu synergistycznego (nadmierne obniżenie ciśnienia krwi). Objawami hipotensji są osłabienie, zmęczenie, zawroty głowy oraz zaburzenia koncentracji. Roślina działa moczopędnie i może nasilać działanie leków diuretycznych. Możliwe skutki to zaburzenia elektrolitowe i odwodnienie.

Bakłażan zawiera tyraminę (około 1- 6 mg tyraminy na 100 gramów surowca), czyli aminę rozkładaną przez enzym monoaminoksydazę. U osób stosujących leki z grupy inhibitorów monoaminooksydazy (iMAO) dzienna dawka tyraminowa powyżej 10 mg może stać się przyczyną wystąpienia tzw. efektu serowego (hipertensja, bóle głowy, kołatanie serca, nudności, wymioty, nadmierna potliwość, dreszcze, zaburzenia widzenia) na skutek nagromadzenia się aminy w organizmie. Gwałtowny wzrost ciśnienia tętniczego krwi jest niebezpieczny i może prowadzić np. do zawału mięśnia sercowego czy udaru mózgu. Do leków z grupy inhibitorów MAO dostępnych w Polsce należy moklobemid, selegilina i rasagilina.

Bakłażan w umiarkowanych ilościach jest bezpieczny dla większości pacjentów. 

Bakłażan zawiera toksyczne glikoalkaloidy (solaninę, solasoninę, solamarginę), które występują głównie w liściach i w skórce surowego bakłażana. Największe ilości ww substancji znajdują się w młodych egzemplarzach warzywa. Przed spożyciem bakłażan powinien być poddany obróbce termicznej, która zmniejsza zawartość glikoalkaloidów o 30 -70%.

Objawy zatrucia glikoalkaloidami obejmują głównie zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunkę), a także bóle i zawroty głowy. Glikoalkaloidy bakłażana są toksyczne dla ludzi i mogą powodować śmierć w wysokich stężeniach (3–5 mg/kg masy ciała).

Ze względu na wysoką zawartość błonnika zjedzenie dużych ilości bakłażana może skutkować problemami trawiennymi.

Bakłażan zawiera szczawiany, które sprzyjają tworzeniu się kamieni nerkowych.

Po spożyciu warzywa może pojawić się reakcja alergiczna. Możliwe objawy nadwrażliwości to: swędzenie, wysypka i obrzęk skórny oraz problemy żołądkowo - jelitowe.