Ashwagandha – indyjski żeń-szeń na stres, odporność i siłę

Ashwagandha (łac. Withania somnifera) to zioło rozpowszechnione w medycynie ajurwedyjskiej od ponad 3000 lat, mające zapewnić długowieczność i pełnię zdrowia. Nazwa ashwagandha nawiązuje do zapachu zioła i oznacza „zapach konia”. Inne określenia to żeń-szeń indyjski, witania ospała i czereśnia zimowa. Roślina należy do rodziny psiankowatych (Solanaceae) i pochodzi z obszarów południowo-wschodniej Azji. Spotykana jest na terenach Indii, Afryki, w basenie Morza Śródziemnego, na Wyspach Kanaryjskich, Przylądku Dobrej Nadziei oraz Australii. Ashwagandha to krzew osiągający 30-150 cm wysokości, który pokryty jest bardzo krótkimi, srebrnoszarymi włoskami. Posiada grube, mięsiste, bulwiaste korzenie o barwie szarozielonej. Wytwarza proste, jajowate, nagie liście osiągające od 4 cm do 10 cm długości i od 2 cm do 7 cm szerokości oraz charakterystyczne kwiaty o żółtozielonej barwie. Owoce stanowią małe, kuliste jagody o barwie pomarańczowoczerwonej, które wypełnione są żółtymi nasionami.

Ashwagandha wywiera szereg korzystnych efektów terapeutycznych. Surowcem leczniczym jest korzeń, który znany jest ze zdolności wzmacniania mechanizmów obronnych organizmu i przeciwdziałania procesom starzenia. Znaczenie fitoterapeutyczne mają również łodygi i liście rośliny ze względu na zawartość licznych związków bioaktywnych. Terapia ashwagandą jest polecana w sytuacjach nadmiernego zmęczenia i stresu. Może być stosowana w stanach lękowych i depresyjnych, w okresie ogólnego osłabienia, w zaburzeniach pamięci i koncentracji. Roślina stanowi uzupełnienie terapii przeciwnowotworowej i wspomaga leczenie chorób neurodegeneracyjnych (choroba Alzheimera, Huntingtona i Parkinsona). Surowiec wykorzystywany jest jako środek regulujący gospodarkę lipidową i węglowodanową. Jest zalecany w schorzeniach układu mięśniowo-szkieletowego i w celu poprawy pracy trzustki oraz nerek. Wpływ rośliny na układ hormonalny wskazuje na możliwość jej stosowania w leczeniu niepłodności, zaburzeń libido, w łagodzeniu bólów menstruacyjnych i objawów menopauzy. Tradycyjne zastosowanie obejmuje leczenie wola, wrzodów i bezsenności. 

Ashwagandha to zioło cenne również dla sportowców. Przyjęta przed treningiem zwiększa siłę i wytrzymałość fizyczną, poprawia napięcie mięśniowe, dodaje energii i witalności. Wykazuje efekt anaboliczny. Jako adaptogen pomaga organizmowi przystosować się do stresu wysiłkowego, a po treningu redukuje niekorzystne efekty działania stresu oksydacyjnego, regeneruje mięśnie, działa przeciw ich niedotlenieniu.

W kosmetyce stanowi składnik m.in. kremów do twarzy, szamponów, odżywek o działaniu odżywczym, oczyszczającym, nawilżającym i przeciwstarzeniowym oraz chroniącym przed przebarwieniami skóry. Dowiedziono, że ekstrakty z witanii mają właściwości obniżania poziomu melaniny w naskórku bez ryzyka wywoływania hipopigmentacji czyli powstawania odbarwień skóry (białych plam). Ashwagandha może zapobiegać powstawaniu przebarwień indukowanych działaniem promieniowania UVB, plam soczewicowatych i melasmy. 

Wykazano również korzyści stosowania ashwagandhy u psów. Ekstrakt z korzenia rośliny podawany w dawce 15 mg/kg masy ciała raz dziennie z wieczorną karmą przez 4 tygodnie spowodował obniżenie poziomu kortyzolu, redukcję strachu i niepokoju oraz poprawę kondycji. Należy jednak pamiętać, że zawsze rozpoczęcie kuracji u zwierzęcia musi być poprzedzone konsultacją weterynaryjną.

Skład chemiczny rośliny różni się w zależności od szerokości geograficznej, w której występuje roślina. Do tej pory zidentyfikowano około 35 substancji czynnych. Głównymi związkami aktywnymi są witanolidy: laktony steroidowe oraz alkaloidy. Do grupy alkaloidów zalicza się witaniny, somniferyny, tropiny, somniferyniny, somniny, pseudowitaniny, witananiny, pseudotropiny, kuskohigryny, choliny, izopeletieryny i anaferyny. Laktony steroidowe (witanolidy) to naturalnie występujące pochodne ergostanu, wśród których wyróżnia się m.in. witaferynę A, witanolidy A-Y, witadomniferynę A, witanon, witasomidienon oraz witasomniferole A-C. Inną grupę związków stanowią flawonoidy (3-O-rutynozyd 6,8-dihydroksykemferol, kwercetyna oraz jej 3-O-rutynozydo-7-O-glukozyd), saponiny, kumaryny (skopoletyna), kwas chlorogenowy, związki azotowe (witanol, somnitol). Oprócz tego potwierdzono obecność β-sitosterolu, acylowanych glikozydów sterolowych, glikowitanolidów, węglowodanów, żywic, lipidów i kwasów tłuszczowych.

Roślina zapewnia dobre samopoczucie i zdrowie psychiczne. Działanie adaptogenne związane jest z poprawą wytrzymałości organizmu na stres fizyczny, chemiczny i biologiczny oraz z zapewnieniem witalności i zwiększeniem efektywności pracy. Ashwagandha zapewnia obniżenie poziomu kortyzolu i kortykosteronu w surowicy bez wywoływania skutków ubocznych. Wykazuje aktywność przeciwbakteryjną wobec bakterii Gram-dodatnich (m.in. Staphylococcus aureus, Enterococcus spp.) i Gram-ujemnych (m.in. Escherichia coli, Salmonella typhimurium, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae). Witanolidy hamują rozwój pasożytów Leishmania donovani.

W badaniach potwierdzono skuteczność doodbytniczego żelu z ekstraktu z korzenia ashwagandhy w łagodzeniu objawów nieswoistego zapalenia jelit. Efektem stosowania żelu było zmniejszenie obrzęku i nacieku neutrofilii oraz przyspieszenie odbudowy śluzówki. W badaniach prowadzonych na zwierzętach zaobserwowano skuteczność ashwagandhy w zmniejszeniu białkomoczu, hamowaniu zapalenia nerek i wytwarzania markerów stanu zapalnego. Witaferyna A oraz witanon wspomagają niszczenie komórek nowotworowych. Działają ochronnie na serce poprzez zapewnienie równowagi oksydacyjno-antyoksydacyjnej kardiomiocytów oraz regulację procesu wytwarzania komórek krwi. Ekstrakty z liści i korzenia ashwagandhy normalizują poziom cukru we krwi i w moczu, aktywność glukozo-6-fosfatazy i zawartość glikogenu w tkankach. Surowiec ochrania komórki neuronalne i glejowe przed toksycznymi zmianami. Ekstrakty z ashwagandhy prowadzą do zmniejszenia wytwarzania wolnych rodników i minimalizacji uszkodzeń DNA. Poprawiają zdolności poznawcze i psychomotoryczne. W chorobie Alzheimera wykorzystuje się m.in. właściwości antyoksydacyjne, zdolność rośliny do hamowania aktywności acetylocholinoesterazy i butyrylocholinoesterazy oraz do inicjowania regeneracji neurytów. Skuteczność w chorobie Parkinsona wynika ze zdolności do przywrócenia produkcji dopaminy i jej metabolitów w prążkowiu mózgu i zwiększenia stężenia katecholaminy w prążkowiu. W przypadku padaczki duże znaczenie odgrywa mechanizm zwiększania poziomu GABA w mózgu.

U osób, które zauważyły u siebie obniżony popęd seksualny, żeń-szeń indyjski poprawia libido. Ponadto odgrywa ważną rolę w zwiększeniu stężenia i ruchliwości plemników. Zwiększenie objętości nasienia przeciwdziała niepłodności męskiej. Wśród innych właściwości ashwagandhy wyróżnia się normalizację poziomu hormonów tarczycy oraz obniżenie poziomu całkowitego cholesterolu we krwi. Roślina zapobiega niedotlenieniu i niedokrwieniu, przyspiesza regenerację mięśni po treningu, łagodzi objawy menopauzy, poprawia jakość snu i łagodzi dolegliwości bólowe przy zapaleniu stawów.

Ashwagandha to roślina dobrze tolerowana. Do tej pory znanych jest niewiele przeciwwskazań do jej stosowania (ciąża, nadczynność tarczycy). Bezpieczeństwo stosowania surowca u dzieci nie zostało jednoznacznie potwierdzone. Osobom z chorobami autoimmunologicznymi i stosującym leki immunosupresyjne, leki na nadciśnienie, cukrzycę i tarczycę zaleca się konsultację z lekarzem przed rozpoczęciem przyjmowania surowca. Ekstrakty z rośliny wykazują wyższą skuteczność niż proszek czy surowy korzeń. Najczęściej rekomendowana dawka ashwagandhy wynosi 500 mg/dobę. Maksymalna dzienna dawka sproszkowanego korzenia to 3 g. Ilość witanolidów w surowcu powinna być standaryzowana. Pora przyjmowania preparatu z żeń-szeniem indyjskim nie jest ściśle określona i zależy od pożądanego efektu. W celu redukcji stresu w ciągu dnia zaleca się przyjąć surowiec rano, natomiast w celu ułatwienia zaśnięcia i zapewnienia spokojnego snu wskazane jest przyjęcie preparatu wieczorem. Każdorazowo należy sprawdzać zawartość ashwagandhy w danym preparacie i stosować się do zaleceń producenta. Po 3 miesiącach regularnego przyjmowania ashwagandhy wskazana jest przerwa w stosowaniu lub konsultacja z lekarzem. Praktycy ajurwedy gotują świeży korzeń w mleku lub mieszają pokruszony korzeń z mlekiem, wodą czy miodem.

Uchwała Zespołu do spraw Suplementów Diety określa maksymalną zawartość witanolidów w zalecanej dziennej porcji na 10 mg, jednocześnie ograniczając stosowaną dziennie ilość sproszkowanego korzenia do 3 g. Producent wprowadzający na rynek produkt z ashawagandą jest zobowiązany do umieszczenia na opakowaniu specyfikacji ilościowej potwierdzającej zawartość witanolidów w przeliczeniu na zalecaną do spożycia dzienną porcję produktu oraz do umieszczenia na opakowaniu informacji o możliwości interakcji z lekami o działaniu uspokajającym, nasennym, przeciwpadaczkowym i przeciwwskazaniu stosowania u dzieci, kobiet w ciąży i okresie laktacji.

National Center for Complementary and Integrative Health (NCCIH) wskazuje, że brakuje wystarczających dowodów, aby określić bezpieczeństwo i skuteczność ashwagandhy u dzieci, dlatego zdecydowanie zaleca się ją stosować po przekroczeniu 18 roku życia​​. Choć na rynku są dostępne produkty z ashwagandhą dla dzieci (nawet od 7 roku życia), to o wdrożeniu suplementacji u dzieci może zadecydować wyłącznie lekarz, wskazując wyraźnie rekomendowaną dawkę.

Ekstrakty z ashwagandhy nasilają działanie leków przeciwlękowych. Należy zwrócić uwagę na inne jednocześnie przyjmowane surowce roślinne o działaniu powodującym senność, np. korzeń waleriany, ziele dziurawca. Poprzez wpływ na poziom hormonów tarczycy surowiec wchodzi w interakcje z lekami stosowanymi w chorobach tarczycy. Ponadto należy zachować ostrożność przy jednoczesnym stosowaniu preparatów rozrzedzających krew, leków na nadciśnienie i cukrzycę. Ashwagandha wykazuje synergizm działania ze środkami zwiększającymi odporność organizmu.

Do najczęściej wymienianych skutków ubocznych ashwagandhy należą bóle głowy, zaburzenia żołądkowe (niestrawność, wymioty, biegunka) z powodu bezpośredniego podrażnienia błony śluzowej jelit i senność wynikająca z działania uspokajającego. Bardzo wysokie dawki surowca mogą wywołać działanie poronne, stąd przeciwwskazanie do stosowania rośliny u kobiet w ciąży.