Kortyzol – norma, badanie, objawy podwyższonego i obniżonego kortyzolu

Kortyzol to hormon glikokortykosteroidowy, wytwarzany przez korę nadnerczy pod wpływem ACTH. Jego główną rolą jest regulacja poziomu glukozy we krwi w odpowiedzi na wysiłek fizyczny i stres, dzięki czemu potocznie nazywany jest właśnie „hormonem stresu”.

Kortyzol – czym jest?

Kortyzol to naturalny hormon glikokortykosteroidowy wytwarzany przez warstwę pasmowatą nadnerczy, czyli niewielkich narządów zlokalizowanych bezpośrednio nad nerkami. Za produkcję kortyzolu odpowiadają podwzgórze mózgowe i przysadka mózgowa. Gdy stężenie kortyzolu ulega obniżeniu, podwzgórze uwalnia hormon uwalniający kortykotropinę (CRH), stymulujący przysadkę mózgową do wytwarzania ACTH, które z kolei reguluje produkcję kortyzolu przez nadnercza. We krwi kortyzol występuje głównie w postaci związanej z białkami osocza (transkortyną i albuminą), jedynie niewielka jego część występuje w postaci wolnej, czyli aktywnej. Wydzielanie kortyzolu ma charakter pulsacyjny, a częstość i wielkość pulsów zależy od działania ACTH.

Kortyzol – rola w organizmie

Kortyzol pełni w ludzkim organizmie bardzo wiele istotnych funkcji. Na poziomie komórkowym kortyzol reguluje i aktywuje transkrypcję niektórych genów oraz stabilizuje błony biologiczne w komórkach. Na poziomie metabolicznym hormon ten odpowiada za metabolizm glukozy, białek i tłuszczów oraz za regulację ciśnienia krwi i pracy układu immunologicznego. W odpowiedzi na stres poprzez zwiększenie glukoneogenezy i przyspieszenie glikogenolizy kortyzol zwiększa poziom glukozy w surowicy krwi. Kortyzol podnosi też częstotliwość skurczów serca oraz wzmacnia działanie innych „hormonów stresu”, czyli adrenaliny i noradrenaliny. Dzięki temu organizm lepiej radzi sobie z sytuacją stresową. W zakresie gospodarki białkowej i lipidowej kortyzol odpowiada za nasilenie procesu rozpadu białek i tłuszczów w organizmie. Kortyzol przejawia także zdolność do zatrzymywania sodu w organizmie, ogranicza resorpcję wapnia i fosforu, ma działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne.

Badanie poziomu kortyzolu – wskazania

Wśród wskazań do wykonania oznaczenia poziomu kortyzolu u pacjenta można wymienić m.in.:

• otyłość,
• przewlekłe zmęczenie,
• obniżenie nastroju,
• bezsenność,
• zaburzenia funkcji gruczołu tarczowego (niedoczynność bądź nadczynność tarczycy),
• zaburzenia syntezy innych hormonów glikokortykosteroidowych,
• nadciśnienie tętnicze,
• zaburzenia miesiączkowania,
• podejrzenie nowotworów jajników, jąder lub nadnerczy,
• podejrzenie zespołu lub choroby Cushinga.

Badanie poziomu kortyzolu – przygotowanie i przebieg badania

Standardowo materiałem stosowanym do oznaczania stężenia kortyzolu jest surowica krwi pacjenta, pozyskana po pobraniu krwi z żyły łokciowej. Przed pobraniem krwi należy być na czczo przez około 8 do 12 godzin. Rutynowo poziom kortyzolu oznacza się z jednego pobrania, jeśli jednak lekarz będzie chciał ocenić, czy dobowa zmienność wyrzutu kortyzolu mieści się w granicach normy, krew pobierana będzie od pacjenta kilka razy w ciągu dnia.

W uzasadnionych przypadkach materiał stosowany do oznaczenia stężenia kortyzolu może stanowić mocz bądź ślina pacjenta. W materiale z dobowej zbiórki moczu możliwe jest oznaczenie poziomu wolnego kortyzolu. W ramach przygotowania do badania i w porozumieniu z lekarzem prowadzącym może być wskazane odstawienie przyjmowanych przez pacjenta leków glikokortykosteroidowych.

Badanie poziomu kortyzolu w ślinie nie jest szeroko rozpowszechnione, jednak w laboratoriach, które prowadzą taką diagnostykę, możliwe jest dzięki niemu oznaczenie poziomu kortyzolu korelującego z poziomem tego hormonu w surowicy krwi. Dla części pacjentów może to być dużym ułatwieniem, jeśli np. obawiają się pobrania krwi.

Gdy przesiewowe wyniki badania poziomu kortyzolu nie mieszczą się w zakresie wartości referencyjnych, lekarz może skierować pacjenta na dalsze badania, czyli na test hamowania syntezy kortyzolu z wykorzystaniem deksametazonu podawanego w tabletkach bądź test stymulacji wytwarzania kortyzolu z wykorzystaniem ACTH.

Kortyzol – normy, interpretacja wyników badania

Zakresy referencyjne kortyzolu różnią się między sobą w zależności od laboratorium, metody oznaczenia i materiału, w którym dokonano oznaczeń. Standardowo norma stężenia kortyzolu w surowicy krwi pozyskanej od pacjenta w godzinach porannych to około 150 do około 650 nmol/L. W przypadku badania wykonywanego z surowicy w godzinach wieczornych zakresy wartości referencyjnych dla stężenia kortyzolu są o połowę niższe, tj. od około 75 do około 290 nmol/L. Normy kortyzolu w dobowej zbiórce moczu mieszczą się w granicach 55–330 nmol/24 godz., natomiast normy kortyzolu w ślinie wynoszą od około 0,3 do 4,3 nmol/L.

Co oznacza podwyższony poziom kortyzolu?

Zwiększony poziom kortyzolu może wskazywać na występowanie u pacjenta tzw. choroby Cushinga, wynikającej najczęściej z obecności produkujących ACTH guzów przysadki mózgowej lub nadnerczy. Wzrost poziomu kortyzolu obserwowany jest także u pacjentów z tzw. zespołem Cushinga, często mylonym z chorobą Cushinga. Zespół Cushinga to grupa objawów wynikających z nadmiaru hormonów steroidowych – produkowanych w nadmiarze przez nadnercza i podawanych z zewnątrz w formie leków lub stymulacji hormonalnej. Wzrost stężenia kortyzolu może być też objawem nowotworowych guzów płuc, anoreksji, depresji, wzmożonego wysiłku oraz nagłego lub przewlekłego stresu.

Co oznacza obniżony kortyzol?

Obniżony poziom kortyzolu wiąże się z pierwotną bądź wtórną niedoczynnością nadnerczy. W przebiegu pierwotnej niedoczynności nadnerczy, związanej z chorobą Addisona bądź uszkodzeniem narządu, nadnercza produkują zbyt mało kortyzolu. Wtórna niedoczynność nadnerczy powstaje wskutek niedoczynności lub guzów przysadki mózgowej bądź podwzgórza, w wyniku których zahamowana jest produkcja ACTH.

Kortyzol a bezsenność i nadwaga

Najczęstsze objawy choroby i zespołu Cushinga, związanych ze wzrostem poziomu kortyzolu we krwi, to: otyłość centralna przebiegająca z nagromadzeniem tkanki tłuszczowej na twarzy i w tułowiu, zaniki mięśni kończyn, ścieńczenie skóry i rumień twarzy, czerwone lub fioletowe rozstępy skóry na brzuchu, udach, piersiach, pośladkach i ramionach, trądzik skóry twarzy, hirsutyzm (nadmierne, „męskie” owłosienie u kobiet), obrzęki, wzrost apetytu, utrata kondycji fizycznej, osteoporoza, nawracające infekcje, zaburzenia miesiączkowania, obniżenie potencji i libido, zaburzenia wzroku, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, nadciśnienie, bóle głowy i brzucha. Zespołowi Cushinga mogą też towarzyszyć przewlekła bezsenność i zaburzenia psychiczne (depresje i psychozy).

Obniżenie poziomu kortyzolu u pacjenta wiąże się przede wszystkim z ogólnym osłabieniem, spadkiem siły mięśniowej, złym samopoczuciem i przemęczeniem, spadkiem wagi i ciśnienia krwi oraz z bólami brzucha. Ekstremalnie obniżony poziom kortyzolu u pacjenta poddanego silnemu stresowi może nawet doprowadzić do tzw. przełomu nadnerczowego, przebiegającego z utratą przytomności, zaburzeniami świadomości, spadkiem ciśnienia i tachykardią. Przełom nadnerczowy jako stan zagrażający życiu wymaga pilnej pomocy medycznej.

Badanie poziomu kortyzolu we krwi – cena/refundacja, skierowanie

Jeżeli zdecydujemy się na wykonanie badania poziomu kortyzolu za odpłatnością, cena badania wyniesie od około 40 do 80 złotych, a na jego wynik będziemy oczekiwać około jednego dnia roboczego. W przypadku gdy skierowanie na oznaczenie poziomu kortyzolu wystawi lekarz specjalista, np. lekarz endokrynolog, koszt badania podlega refundacji przez NFZ.