Efekt brzasku (hiperglikemia poranna) – kogo dotyczy? Przyczyny, objawy, postępowanie

Efekt brzasku to poranny skok poziomu cukru we krwi (po obudzeniu). Najczęściej występuje w źle kontrolowanej chorobie cukrzycowej. Przyczyną tego zjawiska jest wyrzut hormonów, które odpowiadają za obudzenie i energię do działania w trakcie dnia. Kto najbardziej jest narażony na efekt brzasku i co robić, aby do niego nie dopuścić? 

Zalecane jest, aby poranny poziom stężenia glukozy mieścił się w granicach 70–90 mg/dl (u osób zdrowych), maksymalnie 100–110 mg/dl (u osób chorych na cukrzycę). Jedynym hormonem zmniejszającym stężenie glukozy we krwi jest insulina. Jej wydzielanie z komórek beta trzustki odbywa się stale, po posiłkach ulega wzrostowi. W godzinach nocnych wydzielanie insuliny jest mniejsze. Na zwiększony poziom glukozy mają wpływ glukagon, katecholaminy (adrenalina), hormonu wzrostu oraz glikokortykosteroidy (kortyzol). 

Efekt brzasku w hiperglikemii porannej – czym jest? 

Zjawisko lub efekt brzasku to wzrost stężenia glukozy we krwi w godzinach rannych (około 4–5), czego skutkiem jest wysoki poziom cukru po obudzeniu.  

Przyczyną tego zjawiska jest fizjologiczny wyrzut hormonów, takich jak: adrenalina, glukagon, hormon wzrostu oraz kortyzol – maksimum ich wydzielania przypada na godzinę 3–6 rano. Hormony te potrzebne nam są na rozruch, obudzenie i energię do działania podczas całego dnia.  

Powyższe hormony mają działanie odwrotne do insuliny, nasilają także insulinooporność, czyli brak działania insuliny na poziomie tkanek. U osób zdrowych przy prawidłowym mechanizmie wydzielania insuliny oraz przy prawidłowej reakcji tkanek na działanie insuliny (insulinowrażliwość) taki wyrzut porannych hormonów nie spowoduje wzrostu poziomu cukru.  

Niezmiernie ważna jest diagnostyka oraz właściwe postępowanie, bowiem hiperglikemia trwająca kilka godzin każdego poranka wpływa niekorzystnie na przewlekłe wyrównanie cukrzycy. 

Efekt brzasku a efekt Somogyi 

Hiperglikemię poranną w przebiegu efektu brzasku należy różnicować z efektem Somogyi lub tak zwanym zjawiskiem hiperglikemii z „odbicia”. Jest to skutek niedocukrzenia w nocy. Powodem może być zbyt wysokie stężenie insuliny (wstrzyknięcie zbyt dużej dawki) lub ominięcie posiłku wieczornego przed snem. Niedocukrzenie w nocy może być bardzo niebezpieczne, nie zawsze bowiem zostaje zauważone – pacjent może się obudzić wówczas z silnym bólem głowy. Spadek cukru we krwi powoduje kompensacyjny wzrost wydzielania hormonów (adrenaliny, kortyzolu), aby zapewnić wzrost glikemii. 

Zawsze w przypadku rannych hiperglikemii należy zbadać glikemię w nocy o godzinie: 24, 3, 6. Jeśli obserwujemy w nocy spadek cukru, należy zmniejszyć dotychczasową dawkę insuliny nocnej (lub zamienić insulinę ludzką na długodziałający analog insulin) lub zjeść dodatkowy posiłek przed snem zwłaszcza wtedy, gdy podczas dnia było dużo ruchu.  

U kogo może się pojawić efekt brzasku? 

Efekt brzasku jest jedną z przyczyn porannej hiperglikemii, występuje znacznie częściej niż efekt Somogyi. Zjawisko brzasku występuje głównie w cukrzycy typu 1 oraz w wieku dojrzewania (z powodu dużej aktywności hormonu wzrostu), jednak zdarza się także w cukrzycy typu 2 u osób dorosłych.  

Najczęstsze przyczyny hiperglikemii porannej 

Najczęściej każda hiperglikemia, także poranna, ma związek z naszym błędem, zbyt małą dawką insuliny lub stosowaniem insuliny ludzkiej, podaniu insuliny w miejsce zrostu (zmieniające wchłanianie), zbyt obfitą kolacją, zbyt małą ilością ruchu, czasem bezsennością (która jest stresem dla organizmu) lub jakimś stanem zapalnym czy infekcją, a także wzrostem porannego poziomu hormonów. Zjawiska związane z hormonami to efekt brzasku lub efekt Somogyi. 

Jak pozbyć się efektu brzasku? 

Efekt brzasku występuje częściej w przypadku źle kontrolowanej cukrzycy. Najważniejsza zatem w jego opanowaniu jest przede wszystkim dobra kontrola glikemii.  

Aby zminimalizować ryzyka pojawienia się efektu brzasku, wskazane jest: 

• zwiększenie aktywności fizycznej, dbanie o prawidłową masę ciała (ma to na celu zmniejszenie insulinooporności i wątrobowej produkcji glukozy w nocy), 
• zmiana składu kolacji na większą ilość białka, a mniejszą węglowodanów i tłuszczów, 
• zjadanie śniadania – niepomijanie porannego posiłku jest ważne, bowiem pobudza on trzustkę do wydzielania insuliny,
• zwiększenie dawek doustnych leków przeciwcukrzycowych (a także insuliny) przyjmowanych wieczorem, jednak pamiętając o możliwości hipoglikemii nocnej (należy kontrolować przez kilka dni poziom glikemii w nocy) lub zmiana pory przyjmowania leków wieczornych bądź insuliny na późniejszą godzinę, 
• zmiana insuliny długodziałającej ludzkiej na długodziałający analog insuliny (mają bardziej wypłaszczone działania, powodując bardziej fizjologiczne i znacznie dłuższe działanie oraz mniej niedocukrzeń) lub u młodych pacjentów z cukrzyca typu 1 na pompę insulinową.