Centuria pospolita — lecznicza gorycz

Centuria pospolita, inaczej tysiącznik lub goryczka czerwona (łac. Centaurium erythraea), to roślina z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae) występująca naturalnie na terenie Europy, Azji i Ameryki Północnej. Centuria zajmuje przede wszystkim suche tereny, łąki, pastwiska i zarośla. W Polsce objęta jest częściową ochroną prawną. Nazwa ma swoje wyjaśnienie w mitologii, w której oznacza „ziele centaura” – ziele odkryte przez centaura Chejrona, który wyleczył tą rośliną swoje rany zadane mu przez Herkulesa. Nazwa pochodzi od łacińskich słów centum – „mnóstwo, sto, duża liczba” oraz aurum – „złoto”. Wśród nazw ludowych znane są: czerwieniec, żółć ziemna, goryczka czerwona. Centuria pospolita może osiągnąć wysokość do 50 cm. Łodygi są sztywne, podłużnie prążkowane i przeważnie rozgałęzione. Roślina posiada drobne, wierzchołkowe, pięciopłatkowe różowe kwiaty. Tuż przy podłożu wyrastają liście tworzące rozetkę, natomiast liście łodygowe są rozłożone parami. Blaszka liści jest owalna lub lancetowa o długości około 3 cm. Zielone lub brunatnawozielone liście są obustronnie nagie (pozbawione włosków). Owoc centurii stanowią wielonasiennne torebki, które są wąskie i podłużne, wypełnione licznymi, nieregularnie kulistymi, brązowymi nasionami.

Centuria pospolita może być stosowana w zaburzeniach żołądkowo-jelitowych, jako środek tonizujący, przeciwrobaczy oraz poprawiający trawienie i apetyt. Jest polecana rekonwalescentom, osobom starszym i po przebyciu ciężkich chorób jako środek wzmacniający organizm. Centuria pozwala obniżyć wysokie ciśnienie tętnicze krwi i poprawia pracę serca. Jest skuteczna w przypadku cukrzycy, zakażeń dróg moczowych, gorączki, atopowego zapalenia skóry, zapalenia płuc i astmy. Istnieją doniesienia o stosowaniu rośliny w katarze i w hemoroidach.

Centuria stosowana zewnętrznie działa na skórę nawilżająco, zmiękczająco i poprawia jej koloryt. Jest wykorzystywana w kosmetykach do cery wrażliwej i pozbawionej elastyczności. Praktykowane są kąpiele z dodatkiem odwaru centurii w celach relaksacyjnych.

Tradycyjnie wykorzystywana jest w celu oczyszczania krwi i nerek, wspomagająco w reumatyzmie, w żółtaczce oraz w przypadku ran i owrzodzeń. W przeszłości centuria była stosowana praktycznie na wszystkie dolegliwości z wyjątkiem biegunki. W średniowieczu stanowiła składnik słynnej mikstury złożonej z kilkudziesięciu ziół (teriak). Wierzono, że jest to odtrutka na wszelkie schorzenia.

Za działanie lecznicze centurii odpowiadają przede wszystkim glikozydy sekoirydoidowe (m.in. gencjopikrozyd, swerozyd, swertiamaryna) oraz ksantonoidy (dihydroksydimetoksyksanton). Obecność związków goryczowych (gencjopykryna, erytauryna, amarogentyna) warunkuje gorzki smak rośliny, wytwarzanie soków trawiennych żołądka i żółci oraz pobudza wydzielanie śliny i aktywność trzustki. Olejki eteryczne zawarte w centurii wykazują m.in. aktywność przeciwbakteryjną, przeciwutleniającą i przeciwgrzybiczą. Główne identyfikowane terpenoidy to karwakrol, mentol i trikozan, a wśród kwasów tłuszczowych ważne miejsce zajmuje kwas palmitynowy i linolowy. Analiza fitochemiczna wykazała obecność glikozydów flawonoidowych (kwercetyna, kemferol i ich pochodne) oraz innych związków należących do alkaloidów, irydoidów i steroidów. Aktywność przeciwgrzybicza związana jest z obecnością glikozydów sekoirydoidowych (monoterpeny) i fenoli, w tym flawonoidów i ksantonoidów. Najwyższą aktywność przeciwutleniającą wykazuje ekstrakt wodny, a w drugiej kolejności nalewka. Działanie przeciwcukrzycowe wynika z hamowania α-glikozydazy i α-amylazy. Efektem jest obniżenie stężenia glukozy we krwi i hemoglobiny glikowanej, zwiększenie poziomu insuliny i poprawa profilu lipidowego. Centuria pospolita posiada właściwości przeciwzapalne wynikające z hamowania aktywności 5-lipooksygenazy, hamuje powstawanie wysięku i zmniejsza obrzęk. Roślina wykazuje silne działanie antyproliferacyjne przeciwko ludzkim komórkom nowotworowym. Ekstrakt wodny jako środek moczopędny działa bezpośrednio lub pośrednio na szybkość filtracji kłębuszkowej. Centuria hamuje pozakomórkowy napływ wapnia, przez co wykazuje działanie spazmolityczne. Działanie gastroprotekcyjne wynika m.in. z potencjału antyoksydacyjnego. Olejki eteryczne zawarte w centurii istotnie hamują aktywność tyrozynazy (enzym uczestniczący w przemianach melaniny), co jest wykorzystywane w opracowywaniu preparatów chroniących skórę. Centuria zawiera związki, które hamują przebudowę ścian układu sercowo-naczyniowego. Kwercetyna, izoramnetyna, jak również kwas p-kumarowy i kawowy są znane z działania wazorelaksacyjnego i antyoksydacyjnego. Ekstrakty wykazują dobrą aktywność przeciwko pasożytom i owadom.

Ziela nie należy stosować u dzieci poniżej 12 roku życia, u osób z chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy oraz u kobiet w okresie ciąży i laktacji.

W celu sporządzenia naparu należy 1 łyżeczkę ziela zalać 1 szklanką wrzątku i parzyć przez 15 minut pod przykryciem. Po tym czasie należy odcedzić napar i spożywać go do 4 razy dziennie, najlepiej przed posiłkami.

Odwar sporządza się poprzez zalanie 1 łyżeczki ziela 1 szklanką letniej wody i gotowanie pod przykryciem przez 2 minuty. Po odczekaniu 15 minut i odcedzeniu można spożywać 1 łyżkę świeżo przygotowanego odwaru 2-3 razy dziennie przed posiłkiem. Odwar centurii można też wykorzystać jako dodatek do kąpieli.

Nalewkę sporządza się poprzez zalanie 1/2 szklanki ziela 400 ml spirytusu i odstawienie w ciemne miejsce na 14 dni. Po tym czasie całość należy przecedzić i przelać do butelki z ciemnego szkła. Zaleca się stosować 1 łyżeczkę nalewki 2-3 razy dziennie.

Kuracja nie powinna trwać dłużej niż 7 dni.

W przypadku przedawkowania centurii mogą wystąpić zaburzenia żołądkowo-jelitowe (ból brzucha, nudności, wymioty).