Kuracje ziołowe – jak bezpiecznie stosować zioła?

Zioła i inne produkty roślinne jeszcze sto lat temu były podstawowymi środkami leczniczymi w terapii wielu chorób. Choć współczesna medycyna opiera się głównie na lekach syntetycznych, naturalne preparaty roślinne nadal cieszą się dużym zainteresowaniem – zarówno jako środki wspomagające leczenie, jak i alternatywa w leczeniu wielu dolegliwości. W powszechnym przekonaniu zioła uchodzą za bezpieczniejsze niż leki syntetyczne, jednak należy pamiętać, że zioła również mogą powodować działania niepożądane.

1. Czy zioła mają skutki uboczne?
2. Zasady bezpiecznego stosowania ziół
3. Przyjmujesz leki? Uważaj na zioła!
4. Zalecane przerwy w kuracjach ziołowych
5. Czy zioła są bezpieczne dla kobiet w ciąży?
6. Czy dzieci mogą stosować leki ziołowe?
7. Skutki uboczne stosowania ziół
8. Jakich ziół nie wolno łączyć?
9. Reakcje alergiczne na zioła

Czy zioła mają skutki uboczne?

Zioła, podobnie jak leki syntetyczne, mogą wywoływać skutki uboczne. Wiele osób błędnie zakłada, że roślinne pochodzenie gwarantuje całkowite bezpieczeństwo stosowania, niezależnie od dawki i czasu kuracji. Tymczasem bezpieczeństwo stosowania produktów ziołowych wymaga podejścia podobnego do farmakoterapii – należy zachować odpowiednie dawkowanie, właściwy czas stosowania oraz monitorować możliwe interakcje i efekty uboczne.

Skutki uboczne wynikające ze stosowania preparatów ziołowych można podzielić na:

1. Bezpośrednie

Niektóre substancje aktywne zawarte w roślinach mogą wykazywać działanie toksyczne już w dawkach terapeutycznych lub po ich przekroczeniu. Przykładem jest przęśl skrzypowata (Ephedra equisetina), stosowana w leczeniu schorzeń układu oddechowego takich jak astma. Pomimo działania leczniczego przy długotrwałym stosowaniu i w dużych dawkach może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia.

2. Pośrednie

Działania niepożądane mogą również wynikać z obecności zanieczyszczeń (np. metali ciężkich), zafałszowania surowców roślinnych, błędnej identyfikacji lub nieprawidłowego przetwarzania. Dobrym przykładem jest przypadek, w którym Stephania tetrandra (zioło popularne w tradycyjnej medycynie chińskiej) została błędnie zastąpiona lub zmieszana z Aristolochia fangchi – rośliną zawierającą toksyczny kwas arystolochowy. Substancja ta doprowadziła do rozwoju nefropatii i uszkodzenia nerek.

Zasady bezpiecznego stosowania ziół

Aby uniknąć zagrożeń wynikających z terapii ziołowej, należy przestrzegać kilku kluczowych zasad:

• dawkowanie – preparaty ziołowe należy stosować zgodnie z zaleceniami, czyli w określonych dawkach i przez określony czas;
• czas stosowania – nadużywanie lub długotrwałe przyjmowanie ziół (nawet tych bardzo popularnych jak skrzyp czy szałwia) bez nadzoru może prowadzić do działań niepożądanych, a nawet przedawkowania;
• interakcje – wiele preparatów ziołowych zawiera liczne substancje aktywne, które mogą wchodzić w interakcje z lekami syntetycznymi, suplementami diety i żywnością;
• konsultacja z lekarzem – osoby przyjmujące leki na choroby przewlekłe powinny każdorazowo informować lekarza o zamiarze stosowania preparatów ziołowych.

Przyjmujesz leki? Uważaj na zioła!

Wiele ziół ze względu na zawartość substancji czynnych wchodzi w istotne interakcje z lekami syntetycznymi i suplementami diety, wpływając na ich skuteczność lub bezpieczeństwo terapii.

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum):

• może zmieniać skuteczność leków przeciwdepresyjnych (SSRI, SNRI, TLPD),
• osłabia działanie doustnych środków antykoncepcyjnych oraz hormonalnej terapii zastępczej – zwiększa ryzyko nieplanowanej ciąży,
• osłabia działanie leków przeciwzakrzepowych (warfaryna, NOAC – apiksaban, rywaroksaban) – zwiększa ryzyko zakrzepicy,
• może osłabiać działanie leków hipotensyjnych i przeciwcukrzycowych oraz digoksyny i teofiliny.

Żeń-szeń (Panax ginseng):

• może potęgować działanie leków przeciwcukrzycowych (np. metformina, insulina) i zwiększać ryzyko hipoglikemii,
• nasila działanie leków przeciwzakrzepowych (warfaryna, ASA) – ryzyko krwawień,
• może osłabiać działanie leków na nadciśnienie,
• może osłabiać skuteczność antykoncepcji hormonalnej i HTZ.

Miłorząb japoński (Ginkgo biloba):

• nasila działanie leków przeciwzakrzepowych (np. warfaryna, heparyna, NOAC), przez co zwiększa ryzyko krwawień,
• może nasilać działanie leków przeciwpadaczkowych (np. karbamazepina), co zwiększa ryzyko drgawek,
• może potęgować efekt leków przeciwnadciśnieniowych – ryzyko hipotonii,
• może nasilać działania niepożądane antykoncepcji hormonalnej.

Czosnek (Allium sativum):

• potęguje działanie leków przeciwzakrzepowych (np. warfaryna, ASA, NOAC) – ryzyko krwawień.
• może zmniejszać skuteczność niektórych leków przeciwwirusowych stosowanych w terapii HIV.

Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra):

• może podnosić ciśnienie krwi, ponieważ osłabia działanie leków hipotensyjnych,
• powoduje utratę potasu, co nasila ryzyko arytmii, zwłaszcza przy stosowaniu leków moczopędnych (hydrochlorotiazyd, furosemid),
• fitoestrogeny zawarte w lukrecji mogą wzmacniać działanie leków hormonalnych,
• w połączeniu z antykoncepcją hormonalną może nasilać wzrost ciśnienia i spadek poziomu potasu.

Kozłek lekarski (Valeriana officinalis):

• może nasilać działanie leków uspokajających i nasennych, opioidów, benzodiazepin i barbituranów,
• może obniżać skuteczność leków przeciwpadaczkowych – zwiększa ryzyko napadów drgawkowych.

Zalecane przerwy w kuracjach ziołowych

Roślinne produkty lecznicze nie powinny być stosowane stale bez jakiejkolwiek kontroli. Zalecane przerwy w ich stosowaniu mogą być uwarunkowane rodzajem ziół, mechanizmem ich działania oraz dotychczasowym czasem ich przyjmowania. Liczne surowce zielarskie bogate są w składniki aktywne, które mogą kumulować się w organizmie, a także prowadzić do przyzwyczajenia.

W zależności od składników roślinnych zasady przeprowadzania kuracji ziołowych mogą się różnić:

1. Zioła o znacznej aktywności farmakologicznej (jak np. dziurawiec, żeń-szeń, miłorząb japoński, lukrecja), których efekty działania mogą być niekiedy porównywalne do leków syntetycznych, co wiąże się również ze zwiększonym ryzykiem działań niepożądanych oraz interakcji lekowych => rekomendowany czas stosowania wynosi zwykle 4–6 tygodni, po tym okresie należy zrobić 2–4 tygodnie przerwy.
2. Zioła o właściwościach adaptogennych (np. różeniec górski, maca peruwiańska, ashwagandha, żeń-szeń), które zwiększają psychiczną i fizyczną wydolność organizmu i adaptują go do niekorzystnych zmian i stresu, przeważnie są dobrze tolerowane i bezpieczne w stosowaniu, jednak przerwa zalecana jest w celu ograniczenia wystąpienia przyzwyczajenia organizmu => zalecany czas kuracji wynosi 8–12 tygodni, następnie należy zrobić ok. 4 tygodnie przerwy.
3. Zioła moczopędne i detoksykacyjne (pokrzywa, skrzyp polny, mniszek lekarski) mogą prowadzić do nadmiernej utraty wody oraz elektrolitów, dlatego nie należy ich stosować długotrwale => rekomenduje się ok. 2–4 tygodnie kuracji, po czym 2 tygodnie przerwy.
4. Zioła stosowane doraźnie (melisa, szałwia, kozłek lekarski), w nagłych potrzebach, ponieważ ich przewlekłe stosowanie może przyczynić się do wystąpienia przyzwyczajenia organizmu => zalecane jest stosowanie ziół przez 1–2 tygodnie.

Czy zioła są bezpieczne dla kobiet w ciąży?

Ciąża jest wyjątkowym okresem w życiu kobiety, podczas którego należy zwracać szczególną uwagę na przyjmowane preparaty. Zaleca się, aby przed przyjęciem jakichkolwiek leków, suplementów czy ziół skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.

Europejskie Naukowe Stowarzyszenie Fitoterapii ESCOP wprowadziło podział substancji roślinnych stosowanych w ciąży na 4 kategorie:

1) akceptowane w ciąży:

• Allii sativi bulb. – cebula czosnku,
• Anisi fr. (przetwory wodne z anyżu),
• Arnicae flos (zewnętrznie) – kwiat arniki,
• Calendulae flos (zewnętrznie) kwiat nagietka,
• Foeniculi fr. – przetwory wodne z owocu kopru włoskiego,
• Lini sem. – nasiona lnu,
• Matricariae flos – kwiat rumianku,
• Myrtilli fr. – owoc borówki czernicy,
• Plantaginis ovatae sem., Plantaginis ovatae testa – nasiona babki jajowatej,
• Psylli sem. – nasiona babki płesznik.

2) brak danych dotyczących bezpieczeństwa stosowania w okresie ciąży (przed użyciem należy skonsultować się z lekarzem):

• Althaeae rx – korzeń prawoślazu,
• Betulae fol. – liść brzozy,
• Carvi fr. – owoc kminku,
• Centaurii hba – ziele tysiącznika,
• Chelidonii hba – ziele glistnika,
• Crataegi fol. cum flores – liść i kwiat głogu,
• Curcumae longae rh. – kłącze kurkumy długiej,
• Cynarae fol. – liść karczocha,
• Filipendulae ulmariae hba – ziele wiązówki błotnej,
• Gentianae rx – korzeń goryczki,
• Ginseng rx – korzeń żeń-szenia,
• Hamamelidis fol. – liść oczaru wirginijskiego,
• Harpagophyti rx – korzeń hakorośli (czarci pazur),
• Hederae fol. – liść bluszczu,
• Hyperici hba – ziele dziurawca,
• Kava-kava – pieprz metystynowy,
• Lichen islandicus – porost islandzki,
• Lupuli flos – szyszka chmielu,
• Meliloti hba – ziele nostrzyka,
• Melissae fol. – liść melisy,
• Menthae fol. – liść mięty,
• Ononidis rx – korzeń wilżyny,
• Orthosiphonis fol. – liść ortosyfonu (kociego wąsa),
• Passiflorae hba – ziele męczennicy (passiflory),
• Plantaginis lanceolatae fol. – liść babki lancetowatej,
• Primulae rx – korzeń pierwiosnka,
• Ribis nigri fol. – liść czarnej porzeczki,
• Rosmarini fol. – liść rozmarynu,
• Salicis cx – kora wierzby,
• Tanaceti partenii hba – ziele złocienia maruny,
• Taraxaci fol., rx – liść i korzeń mniszka lekarskiego,
• Thymi hba – ziele tymianku,
• Urticae fol/hba – liść i ziele pokrzywy,
• Valerianae rx – korzeń kozłka lekarskiego (waleriany),
• Virgaureae hba – ziele nawłoci,
• Zingiberis rh. – kłącze imbiru.

3) niewystarczające dane dotyczące bezpieczeństwa stosowania w okresie ciąży (przed użyciem należy skonsultować się z lekarzem):

• Cinnamomi cx – kora cynamonowca,
• Echinaceae pallidae rx – korzeń jeżówki bladej,
• Echinaceae purpureae hba – ziele jeżówki purpurowej,
• Echinaceae purpureae rx – korzeń jeżówki purpurowej,
• Echinaceae angustifoliae rx – korzeń jeżówki wąskolistnej,
• Eleuterococci rx – korzeń eleuterokoka (żeń-szeń syberyjski),
• Eucalypti ol. – olejek eukaliptusowy,
• Hippocastani sem. – nasiona kasztanowca,
• Rusci rh. – kłącze ruszczyka.

4) przeciwwskazane w ciąży, ponieważ mogą powodować poronienie, genotoksyczność, obniżać płodność, wykazywać działanie estrogenne lub hamujące wydzielanie prolaktyny, teratogenne:

• ziele piołunu,
• aloes,
• olejki z anyżu lub olejowe przetwory,
• pluskwica groniasta,
• boldo,
• olejki eteryczne lub przetwory olejowe z fenkułu włoskiego,
• kozieradka,
• kora kruszyny,
• miłorząb japoński,
• lukrecja,
• jałowiec pospolity,
• krzyżownica cienkolistna,
• korzeń rzewienia,
• szałwia, senes,
• liść mącznicy.

Czy dzieci mogą stosować leki ziołowe?

Produkty ziołowe cieszą się zainteresowaniem jako alternatywa dla syntetycznych leków stosowanych u dzieci. Rodzice, wierząc w skuteczność i bezpieczeństwo ziół, często korzystają z naturalnych naparów roślinnych, syropów ziołowych oraz olejków eterycznych do łagodzenia objawów chorobowych u swoich pociech. Należy jednak mieć na uwadze, że nie wszystkie kuracje ziołowe są właściwym wyborem dla dzieci. Terapie u najmłodszych z zastosowaniem surowców roślinnych należy prowadzić rozważnie, stosując się do wskazań dotyczących dawki, drogi podania oraz częstotliwości stosowania. Do najczęściej rekomendowanych produktów ziołowych mających zastosowanie u dzieci zalicza się:

• rumianek – działa łagodząco i przeciwzapalnie, rozluźnia mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, wspomaga perystaltykę, łagodzi kolki i zaburzenia trawienia,
• prawoślaz lekarski – działa łagodząco na błony śluzowe, pomaga w leczeniu kaszlu i podrażnień gardła, wskazany jest w infekcjach górnych dróg oddechowych,
• melisa lekarska – działa uspokajająco, łagodzi nadmierne napięcie nerwowe, zaburzenia snu, problemy trawienne, wspomaga redukcję stresu u dzieci,
• tymianek – działa przeciwdrobnoustrojowo, wykrztuśnie, jest częstym składnikiem syropów na kaszel,
• babka lancetowata – działa wykrztuśnie, przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo, wykazuje działanie rozkurczające na mięśnie gładkie górnych dróg oddechowych, śluzy zawarte w surowcu działają powlekająco, dzięki czemu łagodzą stany zapalne jamy ustnej i gardła oraz ograniczają suchy kaszel u dzieci.

Wybierając produkty ziołowe dla dzieci, warto kierować się poniższymi wskazówkami:

• wybierać jedynie produkty przeznaczone do stosowania u dzieci,
• przestrzegać rekomendowanego dawkowania oraz czasu stosowania,
• uważnie obserwować, jak dziecko reaguje na preparat, czy nie pojawia się reakcja alergiczna, np. w postaci wysypki lub biegunki,
• przy wyborze właściwego produktu warto skonsultować się z farmaceutą.

Zwykle nie zaleca się stosować u dzieci następujących ziół:

• lukrecja – może prowadzić do wzrostu ciśnienia krwi, ma działanie fitoestrogenne,
• dziurawiec zwyczajny – może powodować reakcje fotouczulające, alergiczne, wchodzić w wiele interakcji z lekami, ziołami i substancjami aktywnymi,
• mięta pieprzowa – może powodować cofanie treści żołądka i skurcz krtani u najmłodszych,
• kozłek lekarski – potocznie nazywany walerianą, obniża aktywność układu nerwowego, może powodować nadmierną senność, niewskazane jest stosowanie waleriany u dzieci poniżej 12. roku życia,
• szałwia – ze względu na obecność tujonu może wywierać toksyczny efekt na układ nerwowy, niekiedy lekarz może zalecić dzieciom po 12. roku życia stosowanie płukanek z szałwii,
• aloes – może wywierać efekt przeczyszczający, co może spowodować odwodnienie u dzieci i zaburzenie równowagi elektrolitowej,
• żeń-szeń – może prowadzić do wzrostu ciśnienia krwi i nadmiernego pobudzenia, może także oddziaływać na gospodarkę hormonalną.

Skutki uboczne stosowania ziół

Surowce zielarskie pomimo licznych korzyści zdrowotnych mogą również powodować skutki uboczne, a niekiedy stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia. Efekt osiągany po zastosowaniu kuracji ziołowych może zależeć od zastosowanej dawki substancji czynnej, długości terapii, rodzaju rośliny, a także indywidualnych predyspozycji.

Ziołowe terapie mogą niekiedy wywołać działania niepożądane:

• Reakcje alergiczne – mogą objawiać się wysypką, swędzeniem skóry, obrzękiem, a w niektórych przypadkach mogą prowadzić nawet do wstrząsu anafilaktycznego. Przy pierwszym podaniu leku ziołowego warto zacząć od małej dawki i obserwować, jak organizm reaguje na substancje zawarte w preparacie.
• Zaburzenia trawienia – niektóre surowce roślinne pobudzające trawienie (takie jak mięta), zwłaszcza zastosowane w zbyt dużej dawce, mogą nadmiernie pobudzać procesy trawienne i powodować problemy w obrębie przewodu pokarmowego, np. zaparcia czy biegunki.
• Toksyczność – stosowanie wyższych dawek niż rekomendowane, szczególnie przez dłuższy czas, może prowadzić do szkodliwych efektów toksycznych, np. rzewień stosowany długotrwale w nadmiernych ilościach może spowodować uszkodzenie komórek wątroby.
• Niebezpieczeństwo dla kobiet w ciąży oraz karmiących piersią – liczne surowce zielarskie są niewskazane dla kobiet ciężarnych oraz w okresie laktacji, ponieważ mogą wpływać na płód, przyspieszać poród, a niekiedy nawet działać poronnie.
• Niekorzystny wpływ na serce – np. korzeń lukrecji i korzeń żeń-szenia mogą oddziaływać na pracę serca i prowadzić do wzrostu ciśnienia, co ma szczególne znaczenie u osób z zaburzeniami pracy serca i chorobami kardiologicznymi.
• Niekorzystny wpływ na nerki i wątrobę – zbyt długa kuracja jeżówką pospolitą lub senesem może prowadzić do zaburzeń funkcjonowania nerek i wątroby.
• Interakcje z innymi substancjami leczniczymi – ze względu na zawartość wielu związków czynnych zioła mogą wchodzić w interakcje z innymi produktami. Jednym ze sztandarowych przykładów jest dziurawiec, który może wpływać na leki przeciwdepresyjne, przeciwzakrzepowe, immunosupresyjne, przeciwwirusowe, obniżające ciśnienie krwi, przeciwpadaczkowe, przeciwcukrzycowe, doustne produkty antykoncepcyjne, opioidowe leki przeciwbólowe.

Toksyczność ziół

Choć zioła ze względu na swoje naturalne pochodzenie są zwykle uważane za bezpieczne i dobrze tolerowane, niektóre z nich mogą być toksyczne, wywoływać skutki uboczne i stanowić zagrożenie dla zdrowia. Kluczowe jest przestrzeganie zaleconego dawkowania oraz czasu trwania kuracji ziołowych. Zbyt długa terapia, zwłaszcza nadmiernymi dawkami, może być szkodliwa. Przykładowo rzewień może prowadzić do uszkodzeń nerek i wątroby, senes do uszkodzenia jelit i zaburzeń elektrolitowych, czosnek do zgagi i bólu brzucha, a dziurawiec do fotodermatoz.

Jakich ziół nie wolno łączyć?

W przeciwieństwie do leków syntetycznych rośliny nie zawierają jednej substancji czynnej, a wiele związków aktywnych, które mogą wchodzić w interakcje ze składnikami innych mieszanek ziołowych lub leków. Może to prowadzić do obniżenia efektywności terapii, wystąpienia szkodliwych skutków ubocznych lub nasilonego działania.

Przykładowe zioła i leki, których jednoczesne stosowanie jest niewskazane:

• przyjmowanie kilku ziół wpływających na uwalnianie, syntezę lub metabolizm serotoniny (np. dziurawca, lukrecji, waleriany) może prowadzić do wystąpienia zespołu serotoninowego, objawiającego się drżeniem mięśni, halucynacjami, nadmiernym poceniem się, zaburzeniem rytmu serca, zawrotami głowy, niepokojem;
• mięta pieprzowa i inne zioła pobudzające wydzielanie żółci, np. karczoch, korzeń mniszka lekarskiego, kurkuma – mogą powodować bóle brzucha i nudności, mięty nie należy także łączyć z niektórymi lekami na nadciśnienie zawierającymi felodypinę, z immunosupresyjną cyklosporyną, przeciwgrzybiczym ketokonazolem czy hipolipemizującą lowastatyną, ponieważ olejek zawarty w mięcie może zwiększać stężenie leku we krwi, nasilać jego działanie i prowadzić do skutków ubocznych;
• krwawnik pospolity i zioła o właściwościach rozrzedzających krew (czosnek, imbir, miłorząb japoński) – mogą potęgować działanie przeciwzakrzepowe i prowadzić do krwawień;
• lukrecja i żeń-szeń, kava-kava oraz leki na nadciśnienie – lukrecja może powodować podwyższenie ciśnienia tętniczego i spadek poziomu potasu, co może przyczynić się do zaburzeń elektrolitowych, ciśnienia, a także pracy serca;
• kozłek lekarski i leki wyciszające, waleriana, melisa, antydepresanty, benzodiazepiny – mogą powodować nadmierne uspokojenie, zaburzenia oddychania oraz funkcjonowania układu nerwowego;
• czosnek i leki przeciwzakrzepowe, kwas acetylosalicylowy (aspiryna) – mogą potęgować ryzyko krwotoków;
• czosnek i paracetamol – zwiększają ryzyko uszkodzeń wątroby;
• żeń-szeń i duże ilości kawy, napojów energetycznych, produktów zawierających kofeinę – może dojść do nadmiernego pobudzenia, tachykardii, zaburzeń snu oraz wzrostu ciśnienia krwi;
• miłorząb japoński i NLPZ (ibuprofen, ketoprofen, naproksen) – mogą prowadzić do podrażnień śluzówki żołądka, a w ciężkich przypadkach nawet do krwawień z przewodu pokarmowego;
• aloes i kora kruszyny, senesu –ze względu na ryzyko nasilenia efektu przeczyszczającego, ostrych biegunek, odwodnienia, zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej, osłabienia.

Reakcje alergiczne na zioła

Zioła pomimo licznych korzystnych efektów mogą niekiedy powodować również skutki uboczne w postaci alergii. W zależności od reakcji organizmu na daną substancję zawartą w surowcu roślinnym objawy alergii mogą być różnorodne:

• wysypki skórne i swędzenie skóry – w niektórych przypadkach zioła, a zwłaszcza olejki eteryczne, które zawierają duże ilości skoncentrowanych substancji aktywnych, mogą prowadzić do pojawienia się pokrzywki, czerwonych plam skórnych, uporczywego świądu;
• obrzęk i zaczerwienienie – może pojawić się obrzęk twarzy, ust, języka czy gardła, który może prowadzić do utrudnionego oddychania, a niekiedy stanowić zagrożenie dla życia;
• problemy oddechowe – niekiedy mogą wystąpić duszności, świszczący oddech czy zaburzenia oddychania, zwłaszcza u osób chorujących na astmę, POChP i inne choroby układu oddechowego;
• bóle i zawroty głowy;
• zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego – nudności, biegunki, wymioty, bóle brzucha, wzdęcia, uczucie ciężkości i nagromadzenia gazów.