Czarna porzeczka – właściwości zdrowotne i przeciwwskazania

Czarna porzeczka Ribes nigrum to wieloletnia roślina należąca do rodziny agrestowatych Grossulariaceae. Ze względu na swój charakterystyczny zapach jest nazywana również smrodynią lub smorodiną. Rośnie w umiarkowanej strefie klimatycznej Azji i Europy (skąd pochodzi) oraz na terenie USA, Kanady i Australii.
Do swojego wzrostu  wymaga średnich rocznych temperatur mieszczących się w zakresie 7- 9^oC. Jest odporna na przymrozki, dlatego zimuje w polskich warunkach. W stanie naturalnym można ją  spotkać w wilgotnych lasach oraz w zaroślach wzdłuż brzegów rzek. Porzeczkę czarną często uprawia się w przydomowych ogródkach oraz na plantacjach. Roślina najlepiej wzrasta na stanowisku słonecznym i żyznych, próchnicznych glebach o lekko zasadowym odczynie pH  (6,2-6,7). Ribes nigrum ma postać krzewu dorastającego zwykle do 1 – 1,5 metra wysokości (maksymalnie do 2 metrów). W zależności od odmiany krzew może mieć różny pokrój (odwrotnie stożkowaty, kulisty lub rozłożysty). Powierzchnia młodych pędów porzeczki jest często omszona i zielonkawa (lub innej barwy w zależności od odmiany). Starsze krzewy mają szarawe gałązki, twarde i grube, często płożące się po ziemi. Liście Ribes nigrum wydzielają specyficzny, intensywny zapach. Mają ciemnozielony kolor, a na ich spodniej powierzchni umiejscowione są liczne żółte gruczoły żywicze. Górna powierzchnia liścia jest gładka, natomiast dolna – owłosiona. Blaszka liściowa jest dosyć spora (nawet 10 cm długości) i składa się z 3 – 5 klap. Blaszki liściowe posiadają sercowatą nasadę oraz piłkowany brzeg. Okres kwitnienia czarnej porzeczki przypada na miesiące kwiecień – maj. Drobne, obupłciowe kwiaty są zebrane po 5 – 10 sztuk w kwiatostany o typie grona. Kwiaty mają średnicę ok. 8 mm, są zielonkawożółte, czasami z odcieniem brązowym lub fioletowym. Owoce to kuliste, mięsiste jagody o czarnym zabarwieniu. Owoce są także zebrane w grona. 

Jedną z najbardziej znanych w Polsce odmian czarnej porzeczki jest Tisel, który odznacza się wcześniej dojrzewającymi i dużymi owocami. Innymi popularnymi odmianami są także: Gofert, Titania, Ores, Bona czy Ceres. 

Porzeczka czarna jest uprawiana głównie ze względu na swoje smaczne owoce. Poza walorami spożywczymi, roślina pełni istotną rolę w ziołolecznictwie i dostarcza surowców leczniczych jakimi są liść porzeczki czarnej Ribis nigri folium oraz owoc porzeczki czarnej Ribis nigri fructus.

Coraz większą popularność zdobywa Ribbes nigrum seed oil, czyli zimnotłoczony olej z pestek rośliny. W medycynie ludowej z liści i owoców porzeczki sporządzano napary, którymi leczono wiele dolegliwości, począwszy od zmian reumatycznych, poprzez zaburzenia trawienia, choroby nerek czy przeziębienia. Naparami płukano zainfekowane gardło i jamę ustną, przemywano nimi skórę i błony śluzowe ze zmianami zapalnymi. Przeprowadzone badania potwierdziły zasadność wielu z tych praktyk, a porzeczce przypisano działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, antyoksydacyjne, przeciwnowotworowe, kardioprotekcyjne, alkalizujące mocz i wreszcie immunomodulujące – wzmacniające odporność. Obecnie w aptece można zakupić liść porzeczki czarnej o statusie leku. Są to zioła do zaparzania, środek tradycyjnie stosowany jako pomocniczy w łagodnych dolegliwościach reumatycznych. Lek jest przeznaczony dla osób dorosłych, a czas ziołoterapii bez konsultacji z lekarzem nie powinien być dłuższy niż 4 tygodnie. Sok z owoców czarnej porzeczki to prawdziwa skarbnica witamin, minerałów i wielu innych związków o działaniu prozdrowotnym. Sok zawiera wysoki poziom witaminy C, o której wiadomo, że wspomaga odporność, bierze udział w syntezie kolagenu oraz ma właściwości przeciwutleniające. Sok w formie płynnej lub sproszkowanej doskonale uzupełnia dietę osób chcących zadbać o swoje zdrowie, szczególnie w sezonie jesienno-zimowym. Porzeczka zawiera również błonnik pokarmowy, przez co pomaga w regulacji wypróżnień. Sporządzany z dojrzałych owoców ocet wzmacnia mikroflorę jelit i wspomaga w utracie nadprogramowych kilogramów.  Wysoka zawartość frakcji flawonoidowych w roślinie sprawia, że roślina działa uszczelniająco na naczynia krwionośne. Jest dobrym wyborem dla osób z chorobami oczu lub osób chcących zadbać zawczasu o swój wzrok. Świeże owoce lub suplementy diety z Ribes nigrum są polecane dla pacjentów z ryzykiem rozwoju chorób sercowo – naczyniowych, cukrzyków i alergików. Należy wspomnieć, że roślina skutecznie obniża ciśnienie i hamuje agregację płytek krwi.

Olej z nasion czarnej porzeczki Ribbes nigrum seed oil jest bogatym źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (m.in. kwasu gamma- linolenowego GLA, alfa- linolenowego ALA) oraz tokoferoli, flawonoidów, karotenoidów i fenolokwasów. Jest stosowany jako suplement diety oraz wykorzystywany zewnętrznie jako kosmetyk. Obecność nienasyconych kwasów tłuszczowych NNKT z grupy omega-3 i omega-6 sprawia, że olej posiada właściwości przeciwzapalne, hipolipemiczne i przeciwzakrzepowe. Z powodzeniem mogą po niego sięgać pacjenci cierpiący na choroby o podłożu zapalnym, w szczególności osoby borykające się ze schorzeniami układu ruchu (reumatoidalne zapalenie stawów RZS, toczeń rumieniowaty układowy, artrozy, zapalenie mięśni), chorobami skóry (łuszczycą, atopowym zapaleniem skóry AZS), stanami zapalnymi jelit (chorobą Leśniewskiego- Crohna, wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego). Olej z nasion porzeczki czarnej obniża poziom lipidów osocza, działa  przeciwzapalnie i antyproliferacyjnie w obrębie naczyń krwionośnych co sprawia, że w sposób zauważalny spowalnia rozwój zmian miażdżycowych. Z uwagi na powyższe, Ribbes nigrum seed oil powinien wzbogacać dietę osób obciążonych zaburzeniami metabolicznymi (hipercholesterolemią, cukrzycą, nadciśnieniem). Surowiec działa kardioprotekcyjnie, ma właściwości przeciwzakrzepowe i obniża ciśnienie tętnicze krwi. Co istotne, obniża poziom glukozy we krwi i jest polecany osobom np. z insulinoopornością. Składniki zawarte w oleju warunkują jego działanie immunomodulujące, stąd wypijany regularnie poprawia odporność organizmu.   

Ribbes nigrum seed oil jest szeroko wykorzystywany w kosmetyce ze względu na swój dobroczynny wpływ na skórę, włosy i paznokcie. Można go dodawać do gotowych kosmetyków nawilżających tj. kremów czy balsamów lub też nanosić bezpośrednio w czystej postaci. Olej natłuszcza skórę wzmacniając jej barierę hydrolipidową. Przez to działanie hamuje transepidermalną utratę wody, nawilża i zwiększa elastyczność skóry.  Doskonale nadaje się do pielęgnacji skóry przesuszonej, spierzchniętej i potrzebującej ukojenia. Jest częstym składnikiem aktywnym  produktów dermokosmetycznych przeznaczonych do pielęgnacji skóry wrażliwej, nadreaktywnej i atopowej, w tym produktów dla dzieci i niemowląt. Olej z czarnej porzeczki ma właściwości przeciwzapalne oraz przeciwalergiczne. Mogą po niego sięgać pacjenci cierpiący na AZS, łuszczycę  i wszelkiego rodzaju dermatozy. Dzięki zawartości substancji flawonoidowych olejek działa uszczelniająco na naczynka krwionośne i nadaje się do pielęgnacji cery naczynkowej i z trądzikiem różowatym. Jednocześnie  posiada właściwości przeciwbakteryjne i regulujące wydzielanie sebum. Z tego względu  jest dobrym wyborem dla osób z problemem trądziku. Olejek z pestek czarnej porzeczki to kosmetyk wszechstronny.  Z jego wykorzystaniem można przeprowadzać zabieg olejowania włosów na sucho bądź mokro. Jest szczególnie polecany dla włosów wysokoporowatych, matowych i puszących się. Nadaje się również do wcierania w paznokcie (nadaje im połysk i zmniejsza kruchość płytki paznokciowej) i skórki wokół paznokci. Po dodaniu do oleju bazowego można wykonywać nim masaż całego ciała.  

Surowce zielarskie otrzymywane z czarnej porzeczki (liście, owoce, nasiona) są źródłem wielu związków o właściwościach prozdrowotnych. Skład chemiczny rośliny może różnić się w zależności od odmiany porzeczki oraz warunków jej uprawy. Szczególnie ważną grupę stanowią flawonoidy, w tym związki należące do proantocyjanidyn, flawonoli i antocyjanidyn. Z rośliny wyizolowano m.in. izoramnetynę, kemferol, mirycetynę, kwercetynę, petunidynę, delfinidynę, pelargonidynę, peoidynę, cyjanidynę, katechinę oraz epikatechinę, a także fenylokwasy m.in. kwas kawowy, chlorogenowy czy elagowy. Porzeczka zawiera liczne substancje mineralne (potas, wapń, fosfor, magnez, żelazo, cynk, miedź, mangan), duże dawki witaminy C (190 mg/100g) , witaminy z grupy B (B1, B2, B3,B6, foliany), witaminę PP, beta-karoten, witaminę E. Nasiona czarnej porzeczki są źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym kwasu linolowego, α-linolenowego i γ-linolenowego. Czarne porzeczki są owocami o dużej wartości zdrowotnej przy jednocześnie niskiej wartości kalorycznej i niskim indeksie glikemicznym. 100 g tych owoców to jedyne 51 kcal, a ponadto 1,3 g białka, 0,2 g tłuszczu oraz 14,9 g węglowodanów.

Wyciąg z czarnej porzeczki bogaty w antocyjany sprzyja szybszej regeneracji mięśni po wysiłku fizycznym, głównie dzięki swoim właściwościom antyoksydacyjnym. W jednym z przeprowadzonych badań wykazano, że spożycie porzeczki czarnej przed ćwiczeniami w sposób zależny od dawki niosło również inną korzyść – osłabiało niewielki, ale znaczący przejściowy spadek liczby krążących we krwi neutrofili o 13 ± 2%, który był obserwowany w grupie placebo bezpośrednio po wysiłku fizycznym. Roślina zapobiega uszkodzeniom tkanek poprzez redukcję stresu oksydacyjnego wywołanego intensywnymi ćwiczeniami oraz wyraźnie przyspiesza ich regenerację. Dodatkowo niweluje ewentualne stany zapalne. Zasadne jest spożywanie porzeczki czarnej lub suplementów z Ribes nigrum przez osoby uprawiające sport lub pracujące fizycznie.

Wyciąg z czarnej porzeczki jest źródłem substancji o działaniu pro-estrogenowym, co wykazano w badaniach na zwierzętach. W zwierzęcym modelu menopauzy roślina (3% ekstrakt aplikowany codziennie przez 3 miesiące) w sposób zauważalny zwiększyła poziom estradiolu (aktywnego hormonu estrogenowego) we krwi. W efekcie doprowadziło to do wzrostu poziomu białek macierzy pozakomórkowej (m.in. kolagenu, elastyny ​​i kwasu hialuronowego) oraz hamowało wypadanie włosów. Co ważne, ekstrakt z Ribes nigrum spowalniał proces utraty masy kostnej m.in. poprzez  zmniejszenie aktywności resorpcji kości. Bazując na wynikach tego doświadczenia można stwierdzić, że regularne spożywanie porzeczki czarnej lub suplementacja preparatów wzbogaconych wyciągiem z Ribes nigrum może przynieść wymierne korzyści dla kobiet w wieku menopauzalnym. Porzeczka czarna jest źródłem fitoestrogenów, które korzystnie wpływają na stan skóry, włosów i paznokci, a także hamują utratę masy kostnej u kobiet w okresie klimakterium.

Porzeczka czarna, tak jak inne owoce jagodowe działa neuroprotekcyjnie w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, poprawia koncentrację i zdolności poznawcze. Badanie kliniczne przeprowadzone na grupie młodych ludzi w wieku od 18 do 35 lat wykazało korzystny wpływ ostrej suplementacji porzeczką czarną na OUN m.in. hamowanie enzymów monooksydazy aminowej A i B, o których wiadomo że mają wpływ na rozwój wielu zaburzeń i chorób m.in.  choroby Parkinsona, choroby Alzheimera czy otępienia starczego.

Suplementacja Ribes nigrum zmniejsza poposiłkowy wzrost poziomu glukozy we krwi. Najprawdopodobniej u podstaw tego mechanizmu leży zahamowanie aktywności enzymów α-amylazy i α-glukozydazy, które odpowiadają za trawienie pokarmu w jelitach. W przeprowadzonych badaniach wyciągi  z czarnej porzeczki poprawiały metabolizm glukozy oraz zwiększały wrażliwość komórek na insulinę. Dodatkowo roślina działa hipolipemicznie, przez co zmniejsza ryzyko rozwoju chorób sercowo- naczyniowych oraz działa hepatoochronnie. W badaniu na zwierzętach ekstrakt z czarnej porzeczki zapobiegał stłuszczeniu wątroby, które często towarzyszy cukrzycy typu II.

Czarna porzeczka wpływa pozytywnie na narząd wzroku, choć szczegółowy mechanizm tej aktywności nie jest poznany. W jednym z doświadczeń na ochotnikach doustne spożycie koncentratu antocyjanozydów z czarnej porzeczki poprawiało adaptację wzroku do ciemności oraz hamowało przejściowe zmiany refrakcji wywołane pracą. Uczestnicy doświadczenia w sposób subiektywny ocenili, że porzeczka złagodziła u nich objawy astenopii (zmęczenia wzroku). Inne badania na czarnej porzeczce wykazały, że roślina obniża poziom ciśnienia wewnątrzgałkowego zarówno u osób zdrowych, jak i pacjentów z jaskrą oraz poprawia ukrwienie oka. 

Istnieją ograniczone dane na temat precyzyjnego dawkowania porzeczki czarnej w ciągu dnia oraz stosowania rośliny w okresie ciąży i karmienia piersią.

Suplementy diety z porzeczką czarną do nabycia w aptece zawierają zwykle od 300 mg do 6 g ekstraktu z owoców bądź liści rośliny.

Przykładowe przepisy z czarną porzeczką:

• napar z liści- 2- 4 gramy wysuszonych i rozdrobnionych liści z czarnej porzeczki zalewamy 200 ml wrzącej wody; całość zostawiamy do zaparzenia przez okres 20 minut; gotowy napar przecedzamy i wypijamy; można wypijać 2- 3 filiżanki naparu w ciągu dnia np. w razie infekcji dróg oddechowych lub moczowych; napar jest polecany  jako tradycyjny środek przeciwreumatyczny; naparem z liści czarnej porzeczki można również przemywać zainfekowane miejsca na skórze; może być stosowany w formie przymoczek na opuchnięte miejsca;
• napar z owoców – suszone owoce porzeczki zalewamy wrzątkiem i odstawiamy do zaparzenia na czas 10- 15 minut;
• mleko – świeże lub suszone liście porzeczki w ilości 2- 4 gramów zalewamy szklanką gorącego mleka i pozostawiamy do ostygnięcia; gotowe mleko ziołowe wypijamy w razie infekcji, jako środek napotny i wzmacniający organizm; w ten sposób przyrządzone mleko ma łagodzić również bóle reumatyczne;
• nalewka z owoców – 500 gramów owoców porzeczki po umyciu i osuszeniu umieszcza się w szklanym słoiku (po uprzednim wyparzeniu naczynia); owoce zalewamy 700 ml alkoholu 70% i pozostawiamy na czas ok. 14 dni w chłodnym i ciemnym miejscu; po dwóch tygodniach całość filtrujemy i przelewamy do butelki; nalewkę poleca się wypijać np. w razie problemów z trawieniem po spożyciu obfitych posiłków;
• sok z czarnej porzeczki- 500 gramów umytych owoców zalewamy 1 litrem wody w garnku i doprowadzamy do wrzenia; całość gotujemy przez ok.15 minut; po tym czasie sok zestawiamy z ognia; sok stanowi doskonałe źródło witaminy C i jest polecany szczególnie w okresie zwiększonej zapadalności na infekcje dróg oddechowych;
• ocet – owoce czarnej porzeczki rozgniatamy i umieszczamy we wcześniej wyparzonym szklanym słoiku; zalewamy taką ilością letniej wody, aby pulpa owocowa została całkowicie przykryta; na słoiku umieszczamy gazę; całość mieszamy kilka razy w ciągu dnia w trakcie pierwszego tygodnia; po czasie ok. 7 dni naczynie pozostawiamy w ciemnym miejscu o temperaturze pokojowej aby umożliwić proces fermentacji; po upływie ok. 4 tygodni gotowy ocet przecedzamy do wyparzonych butelek; ocet porzeczkowy najlepiej spożywać po uprzednim rozcieńczeniu (ok. 2 łyżki octu na 200 ml letniej wody); jest polecany osobom z zaburzeniami gospodarki węglowodanowo- tłuszczowej, osobom na diecie (zmniejsza apetyt), w celu poprawy trawienia (wspomaga mikroflorę jelit); ocet z czarnej porzeczki po uprzednim rozcieńczeniu może posłużyć jako tonik do skóry twarzy (należy jednak pamiętać aby go zmyć);
• nalewka z liści i młodych pędów porzeczki- umyty i pocięty surowiec umieszczamy w wyparzonym uprzednio szklanym słoju; całość zalewamy litrem alkoholu 40% i pozostawiamy na 7 dni w ciepłym miejscu; po upływie tygodnia naczynie przenosimy do chłodnego miejsca i czekamy kolejne 3 tygodnie; alkohol zlewamy, a liście i pędy zasypujemy cukrem (ok. pół szklanki) i odstawiamy na tydzień; powstały syrop łączymy z nalewką; całość filtrujemy i przelewamy do butelek;
• świeże liście z czarnej porzeczki mogą być przykładane do miejsca po ukąszeniach owadów (pomagają niwelować zaczerwienienie i obrzęk);
• maseczka na twarz – garść owoców czarnej porzeczki rozgniatamy i łączymy z sokiem z połówki cytryny oraz połową łyżeczki miodu; do powstałej pulpy dodajemy mąkę owsianą; maseczkę nakładamy na twarz na ok. 10 minut, po czym zmywamy letnia wodą; maseczka z owoców czarnej porzeczki ma działanie rozjaśniające na skórę; pomaga w walce z przebarwieniami;

Zawarte w nasionach czarnej porzeczki nienasycone kwasy tłuszczowe (m.in. kwas gamma-linolenowy) mogą nasilać anty- koagulacyjne właściwości leków przeciwzakrzepowych m.in. antagonistów witaminy K (warfaryna, acenokumarol), inhibitorów czynnika Xa (rywaroksaban, apiksaban, sulodeksyd, fondaparynuks), inhibitorów trombiny (dabitagran), heparyn drobnocząsteczkowych (dalteparyna, nadroparyna, enoksaparyna) oraz leków przeciwpłytkowych (kwas acetylosalicylowy, tiklopidyna, klopidogrel, prasugrel, tikagrelor). Zwiększa się w ten sposób ryzyko wystąpienia krwawień.

Istnieje potencjalna możliwość zwiększenia ryzyka drgawek u osób stosujących czarną porzeczkę i leki z grupy fenotiazyn (chlorpromazyna, perfenazyna, tiorydazyna).

Liść czarnej porzeczki posiada właściwości moczopędne, dlatego nie zaleca się go spożywać podczas terapii lekami diuretycznymi.

Działania niepożądane czarnej porzeczki występują stosunkowo rzadko. Do możliwych skutków ubocznych należą reakcje alergiczne. W literaturze opisano przypadek wystąpienia zespołu alergii jamy ustnej (Oral Allergy Syndrome OAS) u pacjenta po zjedzeniu owoców czarnej porzeczki z alergią na pyłki traw w wywiadzie.

W badaniu klinicznym w trakcie którego pacjenci spożywali sok z czarnej porzeczki zgłaszano przypadki niestrawności, biegunek oraz zwiększonej częstotliwości oddawania moczu.

Ze względu na właściwości przeciwzakrzepowe czarna porzeczka nie powinna być spożywana w dużych ilościach przed planowanym zabiegiem chirurgicznym.